معماری مصر در دوره پادشاهی کهن :

در این مقاله به معماری مصر در دوران پادشاهی کهن خواهیم پرداخت.ساکنین سرزمین مصر در دو منطقه شمالی و جنوبی با دو فرهنگ و رسوم کاملا متفاوت از یکدیگر، می زیستند. این دو منطقه مصر سفلی(جنوبی) و مصر علیا(شمالی) نام داشتند. در مصر سفلی، شغل مردم گله داری و در نتیجه مسکن آنها به صورت موقت(چادرنشینی) بود و در مصر علیا، مردم به کشاورزی اشتغال داشتند و بنابراین محل سکونت آنها، دائمی بود. مردم مصر علیا، مانند سومری ها از نی برای ساختن خانه های خود استفاده می کردند.

از آنجا که در شکل گیری معماری مصرِ باستان،علاوه بر طبیعت رود نیل، مذهب و اعتقادات، یعنی باور به جهان پس از مرگ، نقش پررنگ و اساسی دارد، ابتدا به اعتقاد مصریان در این باب می پردازیم.

” معماری مصر باستان، تحت تاثیر دو مولفه  است : مذهب(اعتقاد به جهان پس از مرگ) و طبیعت رود نیل.”

مصریان و اعتقاد به جهان پس از مرگ :

هرودوت مورخ مشهور یونانی می گوید:” مصری ها بیشتر از هر قوم دیگری، به حد افراط مذهبی اند.” آنها  سکونتگاه های خود را از مصالح کم دوام می ساختند، اما در ساختن معابد و آرامگاه های پادشاهان، از سنگ های سخت استفاده می کردند؛ به طور کلی، توجه مصری ها به زندگی در این جهان، برای ادامه زندگی و دست یابی به سعادت در مرحله دوم زندگی، یعنی جهان پس از مرگ بوده است و البته هنرشان هم براساس همین نحوه نگرش به زندگی، پایه ریزی شده است.

“در نزد مصریانِ باستان  زندگی در جهان پس از مرگ،بسیار مهم تر و با ارزش تر از زندگی در این جهان بود.”

مصریان معتقد بودند از نخستین لحظه تولد آدمی، یک خودِ دیگر به نام “کا” او را همراهی می کند، که به محض مردن جسم فانی، می تواند وارد جسد شود و به زندگی اش ادامه دهد. اما برای آنکه کا بتواند با آسایش و امنیت زندگی کند، جسد باید تا سرحد امکان، سالم و دست نخورده بماند؛ به همین دلیل اجساد خود را مومیایی می کردند.

توجه مصریان به جهان پس از مرگ، به این هدف معطوف می شد : جاودانگی شخص متوفی در آن جهان. مومیایی کردن در واقع نخستین شرط فناناپذیر شدن جسد به شمار می رفت، با اقلام دیگری همراه بود : نوشیدنی و خوردنی  و پوشاک و ظروف و دیگر وسایل زندگی در کنار جسد مومیایی شده گذاشته می شد برای زندگی هر چه راحترِ شخص متوفی در جهان بعدی.

همچنین پیکره های نقش برجسته همه جانبی از شخص متوفی را در تاقچه های مقبره ها می گذاشتند که این کار را نیز عامل تضمین جاودانگی او میدانستند؛چرا که در صورت متلاشی شدن مومیایی، جانشینی برای سکونت گاهِ کا، وجود داشته باشد.به همین ترتیب گردش تکرار شونده فعالیت های آدمی را با جزئیات کامل، به صورت نقاشی دیواری برای استفاده کا، می کشیدند.

به طور کلی مصر شامل ۳۱ سلسله پادشاهی است که از لحاظ معماری، ۳ دوره آن دارای بیشترین اهمیت است : دوره پادشاهی کهن، دوره پادشاهی میانه و دوره پادشاهی جدید.

دوره پادشاهی کهن :

در حدود ۳۱۰۰ قبل از میلاد،با اتحاد بین مصر علیا و مصر سفلی توسط اولین فرعون مصر یعنی نارمر یا مِنِس، دوران سلسله ها در مصر آغاز می گردد. در واقع نارمر اولین فرعون مصر است که اولین سلسله مصر را با ترکیبی از دو فرهنگ شمالی و جنوبی، به وجود آورد. بعد از گذشت این دوره است که به تدریج معماری مقبره ای یا “مصطبه” ای آغار می شود. باید بدانیم دوره پادشاهی کهن، عصر هرم سازی است.

“دوره پادشاهی کهن، عصر هرم سازی(ساخت اهرام) است.”

مقابر مصطبه ای :

اولین نوع مقبره در دوران پادشاهی کهنِ مصر، مصطیه است.مصطبه کلمه ای عربی است به معنای سکو یا صفه، با پلانی مستطیل شکل که به شکل سکویی بلند و با دبواره هایی شیب دارِ آجری یا سنگی، بر روی اتاقک تدفین ساخته می شد.

دلیل شیب دار بودن دیواره مصطبه، ایستایی، یعنی پایداری و استحکام بیشتر است.محوطه تدفین در زیرزمین قرار داشت و به وسیله هواکش با خارج(بخش بالاییِ مصطبه) در ارتباط بود.

شکل مصطبه احتمالا از تپه های خاکی یا سنگی که مقبره های پیشین را می پوشانید، گرفته شده است. از آنجا که مسئله زندگی پس از مرگ، در مرکز زندگی مصریان باستان بود، آنها ساخت مقابر را در درجه ائل اهمیت قرار می دادند؛ این در حالیست که در تمدن بین النهرین، نوعی بی تفاوتی نسبت به آئیین مردگان و حفظ مقبره ها وجود داشت.

همان طور که گفته شد در اتاقک تدفین،نوشیدنی و خوردنی  و پوشاک و ظروف و دیگر وسایل زندگی در کنار جسد مومیایی شده گذاشته می شد برای زندگی هر چه راحترِ شخص متوفی در جهان بعدی. همچنین پیکره های نقش برجسته سه بعدی از شخص متوفی را در تاقچه های مقبره ها می گذاشتند که این کار را نیز عامل تضمین جاودانگی او می دانستند.

در بخش بالاییِ مصطبه، اتاقکی به منظور گذاشتن نذورات و هدایای نزدیکان متوفی، طراحی می شد؛ که اغلب این اتاقک را در نقشه های مصطبه، با عنوان نمازخانه، معرفی می کنند.

“مصطبه ها، مقابر رایجی بودند که در دوره پادشاهی کهن ایجاد شدند اما در تمامی دوره ها و پادشاهی های مصر، مورد استفاده قرار گرفتند.”

هرم پلکانی زوسر :

در دوره سلسله سوم،حدود ۲۷۵۰ قبل از میلاد، اولین هرم پلکانی مصر، توسط معمار معروفِ مصری،ایمحوتپ، در شهر سقاره و در گوزستان باستانی مِمفیس،ساخته شد.

این هرم نخستین مقبره عظیم پادشاهی بود که شکل آن حد واسط بین مصطبه و هرم های کاملِ بعدی است.هرم جیزه، از چندین مصطبه کوچک شونده بر روی هم تشکیل شده است که شکل طاهری اش شبیه زیگورات های تمدن بین النهرین است، اما با کارکردی متفاوت. هرم زوسر یک مقبره است، نه معبد.

“کارکرد هرم زوسر، مقبره است.”

دو کارد مهم هرم زوسر عبارتند از :  اول حفاظت از پادشاه مومیایی شده و اشیاء دفن شده و دوم محسم ساختن قدرت مطلق و خداگونه او به کمک حجم و صلابت خود.

هرم زوسر جزیی از یک مجموعه آرامگاهی است. در واقع مجموعه هرم زوسر، شامل ورودی، حیاط و عبادتگاه ها یا نمازخانه هایی است که در مجموع با معبدهایش، یک زیارتگاه درمانی است.فضای داخلی هرم زوسر را می توانید در فیلم زیر ببینید.

همان طور که گفتیم این مجموعه را ایمحوتب، وزیر اعظم شاه زوسر ساخته است. ایمحوتب اولین هنرمندی است که نامش در تاریخ مدون آمده است. او مردی با نیروی افسانه ای بود که در جهان باستان به عنوان انیانی فرزانه، جادوگری حکیم، کاهن و کاتب، گونه ای نابغه و کاردان بود که بعدها به عنوان خدای علم و هنر پرستش شد.

سیر تحول اهرام :

دوره پادشاهی کهن، عصر هرم سازی است. در این دوره هرم سازی شروع شده، پیشرفت کرده و به نقطه اوج خود در اهرام ثلاثه می رسد. در واقع ساخت مقبره از مصطبه به هرم پلکانی زوسر، بعد هرم پلکانیِ میدوم، رسیده و بعد اولین هرم واقعی یعنی هرم خمیده ساخته می شود، بعد از آن اولین هرم کامل یعنی هرم سرخ و در نهایت ساخت اهرام ثلاثه را در مسیر تحول شاهدیم.

این سیرتحول را می توان این گونه نوشت :

۱.مصطبه ۲. هرم پلکانی زوسر ۳. هرم پلکانی میدوم ۴. هرم خمیده ۵. هرم سرخ ۶. اهرام ثلاثه

درباره جزئیات این سیر تحول در مقاله ای جداگانه بحث خواهیم کرد.

هرم سازی در دوره پادشاهی کهن :

دوره پادشاهی کهن عصری است که در آن هرم سازی به صورت یک اولویت در معماری مصر به حساب می آید. در دوره پادشاهی میانه نیز ما شاهد هرم سازی هستیم که در همین دوره، هرم سازی پایان می یابد.باید بدانیم هرم ها نیز همانند هرم زوسر،تک بنا نیستند. بلکه مجموعه ای هستند که هرم نقطه اوج این مجموعه است.

به طور کلی سلسله مراتب در یک مجموعه هرم عبارتند از : ۱.فضای ورودی ۲.حیاط رواق دار ۳.اتاق انتظار ۴. هرم

مجموعه هرم یک واحه محصور هست. واحه محصور اصطلاحی است که شولتز در کتاب معنا در معماری غرب درباره بنابه کار می برد.

“منظور از واحه محصور، مجموعه با دیوار پیرامونی است.”

اهرام ثلاثه :

در سلسله چهارم و در حدود ۲۷۰۰ قبل از میلاد در سایت جیزه، سه هرم به نام های خوفو(خئوپس)، خفرع(خفرن) و منکورع ساخته شد.اهرام جیزه نقطه اوجی در تکامل آن شیوه معماری است که با ساختن مصطبه ها آغاز شد.

همان گونه که شولتز می گوید :”پس از مقدمه ای نسبتا تردیدآمیز بر اندیشه هرم، در هرم پلکانی سقره، در جیزه نخستین هرم های تمام عیار، ظاهر شد. در این هرم ها، جهات عمودی و افقی، متحد شده اند تا ترکیبی واقعی پدید آورند.

این سه هرم بزرگ، مضمونی کاملا پخته را بیان و بر آن تاکید می کنند. بناهای کوچکترِ این مجموعه هم میل به صورت حجمیِ واضح و بنیادی را نشان می دهند.مجموعه واقع در جیزه متشکل است از سه واحد مشابه که با جهت گیری یکسان، در کنار هم قرار گرفته اند.”

در پاسخ به این سوال که چرا مصریان باستان در آن دوره تصمیم گرفتند برای جاودانگی فرعون درگذشته را با شکلی همچون هرم، به نمایش بگذارند ، می توان گفت یکی از دلایل تاریخی این بود که پادشاهان سلسله سوم در انتقال اقامت خود به “مِمفیس” تحت تاثیر شهر مجاور، یعنی هیلوپولیس قرار گرفتند. این شهر مرکز پرستش خدای آفتاب(رَع) بود که تصویرش به صورت یک سنگ هرمی شکل به نام “بِن بِن” ساخته شده بود.

هرم خوفو :

بزرگترین و قدیمی ترین هرم در میان اهرام ثلاثه مصر، هرم خوفو است، با ضلع قاعده آن ۲۲۷ متر و ارتفاعی حدود۱۳۸ مترو حدود ۲ میلیون قطعه و ۳۰۰ هزار قطعه سنگ که وزن متوسط هر کدام به ۲.۵ تن می رسد. این هرم توده غول پیکری از ساختمان سازی است که با سنگ آهک و مطابق اصول ساختمانی هرم زوسر، ساخته شده است.

علاوه بر عظمت کار، می توان تناسب درست عظمت شکل هرم با کارکرد تدفینی و مذهبی اش نیز اشاره کرد. علاوه بر این، چهار گوشه هرم، به سوی چهار جهت قطب نماست.

مجموعه اهرام ثلاثه شامل سه هرم، نمازخانه ها یا عبادتگاه ها،خاکریز سرپوشیده منتهی به هرم دره ای معبد خفرع و مجسمه ابوالهول است. عبادتگاه ها محل تقدیم قربانی ها و اجرای آیین ها و جشن های مذهبی و ذخیره و نگه داری پوشاک و خوراک و ظروفِ مورد استفاده در جشن ها بود.

آشکار بودن هرم به واسطه شکل و عظمتش و وجود هدایا و وسایل گرانبها در آن، انگیزه کافی برای غارت را فراهم کرده بود.  دزدی و غارت یکی از دلایل اصلی است که در دوره های بعد، فراعنه مصری از هرم سازی به ساخت مقابر در دل صخره ها، روی آوردند.

مجسمه ابوالهول :

در مجموعه هرم ها و در کنار راه خاکریزِ مشرف بر معبد خفرع، مجسمه ابوالهول قرار دارد که به نشانه بزرگداشت فرعون از یک صخره طبیعی تراشیده شده بود. از لحاظ اندازه، این مجسمه در پیکرتراشیِ جهان بایتان بی مانند است.

سر ابوالهول را غالبا تجسمی از چهره خفرع تلقی کرده اند،اما برجستگی ها و خطوط چهره اش به قدری عام هستند که فردیت خاصی در آن قابل تشخیص نیست.

آشکار بودن هرم به واسطه شکل و عظمتش و وجود هدایا و وسایل گرانبها در آن، انگیزه کافی برای غارت را فراهم کرده بود.  دزدی و غارت یکی از دلایل اصلی است که در دوره های بعد، فراعنه مصری از هرم سازی به ساخت مقابر در دل صخره ها، روی آوردند.