هنر دوران نوسنگی :

در هنر دوره دیرینه سنگی، انسان با به تصویر کشیدن دنیای اطراف خود، آن را به صورت انتزاعی درآورد و با تسخیر و نگه داشتن این تصویر، سعی کرد بر آن تسلط یابد. اما در دوره نوسنگی، انسان با اختراع کشاورزی و اهلی کردن برخی جانوران وحشی، گامی در جهت تسلط واقعی و عملی بر محیط خود، برداشت.

بعد از آنکه ذخیره غذایی کافی برای خود تهیه کرد، از شکارگری به گله داری، کشاورزی و احتمالا در حدود ۸۴۴۴ سال قبل از میلاد به شهرنشینی، تغییر حالت داد. بعد از آن، تسلط فنی انسان بر محیط طبیعی، آغاز شد که تا امروز ادامه دارد. قبل از پایان یافتن عصر سنگ، حدود ۸۸۳۴ ق.م، انسان خط و شیوه های اندازه گیری را اختراع کرد.

دکتر زارعی در کتاب معماری جهان،درباره این دوران می گوید :

در این دوران، انسان به کشاورزی پرداخت و موفق به اهلی کردن برخی حیوانات وحشی شد، و با این کار از شکارکردن به کشاورزی و دامداری و تشکیل نخستین گروه های روستایی، روی آورد.به طور کلی، دوره نوسنگی دوره ایست که بشر از طبیعت جدا شده و دست به ساختمان و تغییر محیط طبیعی خود زد. ایجاد خانه یا کلبه از شاخه ها، اولین دست ساخته بشر بود که شکلی مدور داشت.

درشت سنگ ها (megalithic):

اولین نکته ای که درباره درشت سنگ ها باید بدانیم دلیل نام گذاری آنهاست. به دلیل ابعاد برگ این سنگ ها،که ارتفاع انها گاهی تا ۲۰ متر و وزن آنها به چندین تن می رسید، به درشت سنگ معروف شدند.

در انگلستان، ساختمان ها یا یادمانهایی از سنگ های عظیم نیمه تراشیده از عصر نوسنگی باقی مانده است. ابعاد این سنگ ها، گاهی به بیش از ۶۴۴ متر و چندین تن وزن می رسد، به همین علت، به آنها درشت سنگها یا مگالیتس و فرهنگ به وجودآورنده آنها را فرهنگ درشت سنگی، نام گذاری کرده اند. نخستین نمونه های این ساختمانها، در جنوب اسپانیا و پرتغال، یافت شده است. ساختمان های درشت سنگ، چندین نوع دارند. و یه ۳ نوع دولمِن، مِنهیر و کروملِک تقسیم بندی می شوند.

پس به طور کلی،درشت سنگ ها، ساختمان های یادمانی هستند که از سنگ های درشت نیمه تراشیده، ساخته شده اند.

۱.مِنهیر(menhir) :

مِنهیرها،تک سنگ یا سنگ پاشنه(monolithic)، تک سنگ های بزرگ عمودی بودند که کارکرد نشانه داشتند.

۲.دولمِن(dolmen) :

دولمن یا ساختمان تخته سنگی، از چند سنگ بزرگ عمودی با یک تخته سنگ به جای سقف تشکیل
شده است. دولمنها احتمالا بقایای گورهایی دالانی هستند که کپه خاک رویشان را آب باران، شسته و برده است.(مقبره یا خانه مردگان). دولمن ها کاکرد مقبره داشتند.

۳.کروملک (kromlek):

گاهی این سنگ های بزرگ را دایره وار برپا می کردند و نام کروُمِلک را بر آنها می گذاشتند. دو نمونه شگفت انگیز از کروملک ها در ایوبری و استون هنجِ انگلستان، واقع شده اند.کروملک ها کارکرد معبد(معبد خورشید) را داشتند.در واقع کروملک ها معابد خورشیدپرستی مدور بوده اند.

مهم ترین کروملک ها :

۱.کروملک ناپتاپلایا : قدیمی ترین کروملک ساخته شده در جهان است که در مصر و در حدود ۵۰۰۰ ق.م ساخته شده است.،در واقع اولین معبد خورشیدپرستیِ مدور است.

۲.کروملک ایوبری :

یکی از بزرگترین کروملک های انگلستان با قطری حدود ۳۳۵ کیلومتر است که مشتمل بر بیضی  و دو دایره داخل آن است با خندقی اطراف آن.

۳. کروملک استون هنج :

استون هنج نقطه اوج و تکامل ساخت کروملک است که ساخت آن از حدود ۳۱۰۰ ق.م اغاز تا حدود ۱۶۰۰ ق.م . در واقع این بنا ۱۵۰۰ سال سیر تحول دارد. این بنا نیز معبد خورشید پرستی بوده است. دلیل مدورساختن کروملک ها هم همین مسئله بوده است.

از دیگر آثار دوران نوسنگی، شهر اریحا در اردن و چتل هویوک در ترکیه است.

شهر اریحا :

اریحا از شهرهای قدیمی خاورمیانه در دره رود اردن است که حدود ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد، یک دهکده کوچک بود و حدود هزار سال بعد، یعنی در ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد، دچار تحولی بزرگ شد و در آن شهری جدید با خانه های خشتی با پی های سنگی مدور یا بیضی شکل ساخته شد.

در واقع اریحا، قدیمی ترین شهر آجری-سنگی جهان است.

جهت حفاظت از شهر، استحکاماتی سنگی(دیواری به قطر ۱.۵ متر) دورتادور آن، ساخته شده بود. یک برج سنگی بزرگ و مدور به قطر ۹ متر، هم در سمت داخل این دیوار، ساخته شده بود.

هزار سال بعد، یعنی در ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد، ساکنان جدیدی وارد شهر شدند. که خانه هایی با خشت خام چهارگوش و پیِ سنگی می ساختند. بسیاری از ساختمانها، به عنوان زیارتگاه مورد استفاده بودند و نقشه یکی از آنها به نقشه تالار بارگاه متاخر یونانی (مگارون) شباهت دارد. آنها به پیروی از یک آیین باروری، پیکره های کوچک اندامی از یک الهه مادر و چند جانور می ساختند.

مجموعه ای از جمجمه های انسان در اریحا به دست آمده که برجستگی های چهره را با گچ روی آنها بازسازی می کردند.(گاردنر،۱۳۸۶،ص۴۵) به اعتقاد گاردنر، چون جمجمه ها قبل از دفن جسد، جدا می شدند و روی زمین به نمایش گذاشته می شدند، احتمالا آنها را ” تله روح” می دانستند و این به معنی اعتقاد کامل به بقاء روح آدمی بعد از مرگش است.

چاتال هویوک :

در کنار اریحا، چاتال هویوک، را یکی از نخستین تلاش های بشر برای پی ریزی زندگی شهری نامیده اند. تاریخ آن به ۵۷۰۰ تا ۶۵۰۰ قبل از میلاد برمی گردد. نقشه شهر به دست آمده از چاتال هویوک، نظم موجود در نقشه شهر را نشان می دهد که براساس نقشه ای نظری و غیرتجربی ساخته شده است. ویژگی اصلی این شهر این است که هیچ خیابانی ندارد، خانه ها به همدیگر چسبیده اند و از پشت بام به یکدیگر راه دارند.

امتیاز این نوع شهرسازی این است که ساختمان ها حائل همدیگر بودند و دفاع از شهر آسان بود. چرا که اگر دشمن از دیواری بیرونی عبور می کرد به جای آنکه داخل شهر شود، داخل اتاقی می شد که مدافعانش روی بام ایستاده بودند.

زیارتگاه های چاتال هویوک :

در این شهر تعداد زیادی زیارتگاه پیدا شده است که زیارتگاه ها از روی تزئینات زیادِ داخلشان، نقاشی های دیواری، گچ بری های برجسته، جمجمه گاو و پیکره های کوچک اندام مقدس، از خانه های عادی، تشخیص داده می شدند شاخ گاو که زینت بخش بسیاری از زیارتگاه هاست، احتمالا به این معنی بوده است که از ساکنان خانه، محافظت و شیطان را دفع می کند. خانه ها با اندازه های متفاوت اما با نقشه ای واحد ساخته شده اند.

از پیکره های کوچک اندام مقدس به دست آمده از چاتال هویوک، چنین برمی ­آید که مردم فکر می کردند خدای شان، شکلی انسانی دارد. برخلاف هنرمند عصر دیرینه سنگی که تلاش می کرد مفهوم انتزاعی باروری را نشان دهد، پیکره تراش عصر نوسنگی، موجودی انتزاعی یعنی الهه را با پیکره ایی انسانی به نمایش می گذارد؛ به عبارتی برخورد هنرمند با موضوع کارش کاملا رئالیستی است.

نمادهای باروری و کشاورزی بر هنر چتل هویوک مسلط اند اما شکار نیز نقش مهمی ایفا می کرد و مراسم شکار از عصر دیرینه سنگی تا نوسنگی، به حیات خود ادامه داد. اهمیت شکار به عنوان منبع تامین خوراک در نقاشی های دیواری زیارتگاه ها نشان داده شده است. مانند صحنه شکار گوزن که یاداور نقاشی های پناهگاهی اسپانیاست اما در اینجا شکل گوزن کامل تر و با واقع بینی بیشتری، نمایش داده شده است.

در یکی از زیارتگاه ها، پلان شهری با خانه های چهارگوش نشان داده شده که احتمالا همان چاتال هویوک است. و در بالای آن منظره کوهی با دو قله آتشفشانی دیده می شود که منظره همان کوه حسن داغ در این منطقه است .

علاوه بر نقاشی و پیکره تراشی، بافندگی و سفالگری در هویوک رونق داشت و حتی فن ذوب کردن مس و سرب تا قبل از سال ۶۰۰۰ قبل از میلاد، شناخته شده بود. که نشان از تصور جامعه ای مرفه و منظم است.حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد، عمر فرهنگ نوسنگیِ آناتولیا به پایان می رسد و تمدن به سمت دره بین النهرین، تغییر مکان می دهد