ویژگی های معماری دوران سنگ :

در این مقاله به دو دوره اول ویژگی های معماری دوران سنگی یا عصر حجر، می پردازیم؛ یعنی دوران دیرینه سنگی و میانه سنگی.این مقاله برگرفته است از کتاب هنر در گذر زمان، نوشته خانم هلن گاردنر، فصل تمدن کهن.این فصل، شامل دو بخش با نام های تولد هنر و خاور نزدیک کهن است که فصل تولد هنر به هنر و معماری انسان پیش از تاریخ یا عصر سنگ می پردازد و فصل خاور نزدیک، همان تمدن بین النهرین به همراه تمدن ایران است. ما در این مقاله به بخش اول این فصل یعنی، معماری دوران سنگ می پردازیم.

در مجموع دوران سنگی به سه دوره پارینه سنگی(دیرینه سنگی)، میانه سنگی، نو سنگی تقسیم می شود. در مجموع این سه دوره از ۲.۵ میلیون سال پیش آغاز شده تا حدود ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح.

همان طور که گفتیم دوران سنگ یا عصر حجر، به دورانی گفته می شود که انسان سنگ را به ابزاری تبدیل می کند برای غلبه و تسلّط بر طبیعت.تقسیم بندیِ این دوران، براساس تکامل ابزار های سنگی بشر در این دوران است. به این صورت که ابزارهای سنگی آدمی از پارینه سنگی به نوسنگی رو به تکامل می رود؛ به طوریکه در دوران پارینه سنگی، ابزار مورد استفاده سنگ نتراشیده است، در دوران میانه سنگی سنگ را می تراشد و به صورت تراشیده استفاده می کند و در دوران نوسنگی، سنگ را صیقلی کرده و مورد استفاده قرار می دهد. در ادامه در مورد ویژگی های هر دوران صحبت کرده ایم.

ویژگی های معماری دوره پارینه سنگی(دیرینه سنگی)(paleolithic) :

به اعتقاد خانم گاردنر، هنر و هنرمند در این دوران متولد می شود. دو ویژگی مهم این عصر این است که بشر در این دوران، به وسیله ابزار سنگی خود به شکار پرداخته و از طبیعت اطراف شروع به جمع آوری و گردآوری خوراک می کند.

به طور کلی،هنر عصر سنگ به سه صورت نمود پیدا می کند : ۱. نقاشی ۲. مجسمه سازی ۳. نقش برجسته و هر سه این هنرها در غارها شکل گرفته است. به همین دلیل، به هنر این دوران، هنر غارها یا هنر غاری هم گفته می شود.

ویژگی های نقاشی دوران پارینه سنگی :

دستاورد بزرگ انسان عصر سنگ، نمایش تصویری اشیاء و پدیده هاست. انسان عصر دیرینه سنگی،تصاویر جانورانی مثل ماموت،گاو وحشی، گوزن شمالی،اسب،گراز و گرگ را بر روی دیوارها نقاشی و یا حکاکی می کرد.به عبارتی هر حیوانی را ترسیم می کرده و نه فقط حیوانات قابل شکار.

1. هنر ناتورالیستی و واقع گرا :

نکته مهم در ترسیم این نقاشی ها این است که برخورد هنرمند با پیکره ها، ناتورالیستی و یا طبیعت گرایانه است. یعنی حیوان را با شکل و حرکت طبیعی خود، نشان می دهد. در واقع هرآنچه را که در طبیعت می دیده، ترسیم می کرده، بنابراین هنر در دوره پارینه سنگی، نمود بازتاب واقعیت است، به عبارتی هنری رئالیستی است.

۲.استفاده از پرسپکتیو پیچیده :

ویژگی بعدی این نقاشی ها، استفاده از پرسپکتیو پیچیده است. از آنجا که انسان دوران سنگ، کمال گرا بود، سعی بر ترسیم حیوان به صورت  کامل دارد، بدن حیوان را نیم رخ و قسمت سر را از روبه رو ترسیم می کند. همان طور که در تصویر زیر دیده می شود هر دو شاخ حیوان را ترسیم می کرده، در حالیکه سر حیوان از نیم رخ تنها یک شاخ دیده می شود. به این پرسپکتیو که هر دو حالت نیم رخ و تمام رخ با هم در یک نقاشی کشیده می شود، پرسپکتیو پیچیده گفته می شود.

۳.نقاشی های غیر تزئیناتی :

از دیگر ویژگی های مشترک این هنر غاری این است که جنبه تزئینی نداشته اند؛ چرا که در بخش های مسکونی غارها یا در مجاورت دهانه روشن غارها، وجود ندارند. بلکه در نقطه ای واقع در پشت دهانه غار و یا بعد از پیمودن مسافت صعب العبور، به چشم می خورند.

در نقاشی های عصر پارینه سنگی، تصویر انسان دیده نمی شود. چرا که به اعتقاد گاردنر، هدف از ترسیم این نقاشی ها،تسلط بشر بر طبیعت بوده است.به اعتقاد آبه بروی، انسانِ پیش از تاریخ، با محدود کردن جانور به چارچوب یک تصویر، او را تابع قلمرو شکار خود می گردانید. به عبارت ساده تر انسان عصر حجر، بر این باور بود با به تصویر کشیدن حیوانات، آن را جادو کرده و می تواند بهتر و راحتر شکار کند. از این طریق روح حیوان را تسخیر کرده و بر او مسلط می شود. برای به تسخیر درآوردن حیوان، بایستی تصویر آن هر چه بیشتر به واقعیت، نزدیک باشد و از اینجا دلیل ویژگی رئالیستی هنرمند بهتر آشکار می گردد.

۴.استفاده از سطوح غارها :

 شکارگر-هنرمندِ عصر حجر، از سطوح نامنظم و طبیعیِ دیوارهای غارها، برجستگی ها و فرورفتگی ها، در ایجاد تصور واقعی و رئالیستی از جانوران، نهایت استفاده را برده است. به عبارتی، از بستر غار جهت ۳ بعدی نشان دادن نقوش استفاده می کرد.

برای هنرمند غارنشین، آفریدن تصویر، خود، شکلی از جادو بود. شکارگر با ترسیم و رنگ آمیزی تصویر یک جانور، روح او را مهار می کرد و مراسمی قبل از شکار در جلوی این تصاویر، برگزار می کرد، به منظور هر چه بهتر شکار کردن. در واقع، هدف نهایی انسان شکارگر- جادوگر، مسلط شدن بر دنیای جانورانی بود که شکار می کرد که از طریق انتزاع یعنی آفریدن تصاویر و نماد، به آن شکل می دهد.

۵. حذف تصویر انسان در نقاشی ها، به جز دو مورد :

نکته دیگر این است که تقریبا به جز دو مورد، تصویر شبیه سازی شده ای از انسان در نقاشی های غارنشینان عصردیرینه سنگی، به دست نیامده است. انسان عصر سنگ بر این باور بود که با کشیدن تصویر انسان، روح انسان به تسخیر درآمده و ضعیف خواهد شد. به همین دلیل است که در میان انبوه تصاویر به جای مانده از انسان عصر حجر، به جز دو  تصویر، تصویر دیگری از بشر دیده نمی شود.

در یکی از این تصاویر پیکرانسان لاغر اندامی را می بینیم که جلوی گاو وحشی و خشمگین، دراز کشیده.دلیل نبود تصویر انسان می تواند این مسئله باشد که از آنجایی که او با تصویرسازی، جانوران را به قلمروی جادو می برده، احتمالا ترس این را داشته که با کشیدن و مرئی کردن تصویر خود،خودش را نیز جادو کند. در غار سه برادر در کوه های پیرنه، موجود انسان گونه عجیبی دیده می شود که بر چهره اش نقاب، و بر سرش شاخ گوزن شمالی را زده است. پنجه های خرس، دم گرگ، ریش انسان و تنه شیر دارد. که چهره احتمالی تصویر یک جادوگر است.

۶.سازماندهی تصادفی نقش ها :

ویژگی آخر نقاشی های غاریِ انسان عصر سنگ این است که نقوش، سازماندهی تصادفی دارند و گاهی رو هم ترسیم شده اند. هر چند این نقاشی ها در ادوار مختلف تاریخ کشیده شده اند اما بی نظمی و تصادفی بودن تصاویر از نقوش، قابل مشاهده است.

گفتیم هدف انسان دوران سنگ، از ترسیم این نقاشی ها تسلط بر طبیعت و تسهیل روند شکار و جادو کردن و به تسلط درآوردن روح حیوان بوده است. همچنین گفتیم انسان این نقوش را بر روی دیواره غارهای غیر مسکونی ترسیم می کرده است. از مهم ترین این غارها می توان به غار لاسکو در فرانسه، غار آلتامیرای اسپانیا،غار شووه، غار پِش مِرل و غار گرگس نام برد.

علاوه بر نقاشی، هنر عصر سنگ شامل مجسمه و نققش برجسته هم بوده است.

مجسمه سازی(پیکرتراشی) دوران پارینه سنگی :

هنر عصر سنگ علاوه بر نقاشی، شامل مجسمه و نقش برجسته هم بوده است. از مهم ترین مجسمه ها می توان به انسان سرگربه ای اشاره کرد که قدیمی ترین مجسمه یافت شده جهان است.مجسمه ترکیبی از بدن انسان و سرِ شیر است. علاوه بر این، تعداد زیادی مجسمه زن، از این دوران یافت شده است که به آنها ونوس گفته می شود. از آنجا که در این ونوس ها، جزئئیات صورت درست نشده است و در مقابل اندام زنانه به صورت اغراق امیز ساخته شده است می توان نتیجه گرفت این ونوس ها اشاره به زن خاصی ندارند، بلکه نماد باروری و حاصلخیزی بوده اند.

نقش برجسته دوبیزن :

این نقش برجسته که از گل رس ساخته شده در کف یکی از غارهای فرانسه یافت شده است که حاوی نقش دو حیوان با نام بیزن، است.

هنر دوران میانه سنگی (mesolithic) :

پس از پایان دوران یخ که در واقع یخ های دوره دیرینه سنگی در اثر افزایش حرارت آب می شوند(دوره عقب نشینی یخچالها)، یک دوره انتقالی داریم که به عصر میان سنگی، معروف است که انسان موفق به اهلی کردن سگ می شود. در این دوران به دلیل متعادل تر شدن آب و هوا، انسان زندگی خود را از عمق غار به دهانه غار منتقل می کند.

ویژگی نقاشی هنر دوران میانه سنگی :

در تپه های ساحل شرقی اسپانیا، ما شاهد نقاشی هایی هستیم که همان سنت انسان عصر دیرینه سنگی، یعنی دیدن و نمایاندن جانوران است. اما علاوه بر این شاهد ظهور پیکره آدمی، به صورت انفرادی و در گروه های بزرگ و هم پیوسته در کنار حالتها، موضوع ها و محیط های بسیار متنوع است.

در حالی که پیکره انسان در کارهای هنری غارنشینان، تقریبا هیچ گاه به چشم نمی خورد، در نقاشی های پناهگاهی عصر میان سنگی، تمایل و توجه جدید به موضوعات انسانی و تاکید بر عملی که در طی آن، انسان بر جانور مسلطمی شود، در کانون یا نقطه مرکزیِ هر اثر هنری قرار دارد. مانند تصویر سرزنده ای از پنج جنگاور که در دره گاسولای اسپانیا، کشف شده است.

اغراق مرسوم شدید در حرکت، تکرارِ هماهنگ شکل اصلی و توصیف و وحدت عمل، نشان از توصیف مردانی دارد که به میدان جنگ یا رقصی جادویی می رفته اندبه طور کلی، به اعتقاد گاردنر،نقاشی های پناهگاهی احتمالا مانند نقاشی های غاری، اهمیتی جادویی – مذهبی داشته اند. و البته برخی، آنها را تنها ضبط تصویری رویدادهای به یاد ماندنی می دانند.

ریشه پیدایش خط در نقاشی دوره میانه سنگی است :

در این سبک نقاشی ها، نماد بیش از تصویر دیده می شود (نمادین می شوند). و می توان گفت این سبک نقاشی های صخره ای، بعد از گذشت هزاران سال، عملا انتزاعی تر و خلاصه تر می شوند که در نهایت مرحله تبدیل تصویر به نماد، منجر به پیدایش خط در خاور نزدیک می شود.

به دلیل مفصل بودن ویژگی های هنر و معماری دوره نوسنگی، در مقاله ای دیگر به آن خواهیم پرداخت.