تمدن و  معماری بین النهرین :

مقدمه : بین النهرین یا میان رودان به سرزمین بین دو رود دجله و فرات گفته می شود که حاصلخیزیِ منطقه، ایجاد تمدن در این منطقه را ممکن می ساخت.رودهای دجله و فرات از کوه های آسیای صغیر(ارمنستان)سرچشمه می گیرند و در نزدیکی خلیج فارس یکی می شوند و اروند رود را شکل داده و در نهایت به حلیج فارس می ریزند.

به باور دکتر امیر بانی مسعود،نخستین مناطق روستایی که تمدن شهری بر آنها نهاده شد، بین النهرین و مصر بودند؛ او در کتاب معماری غرب، ریشه ها و مفاهیم،خاستگاه های معماری غرب را دو تمدن بین النهرین و مصر می داند.به این ترتیب می توان گفت رود های دجله و فراتر از عوامل اصلی شکل گیریِ تمدن غرب بوده است. اقوام این دو تمدن با به کارگیری استعداد و توانایی خود، دستاوردهای وسیع تری نسبت به جامعه روستایی به وجود آوردند؛ دستاوردهایی در زمینه های ریاضیات، مهندسی، معماری و هنرهای تجسمی.

تمدن های بین النهرین به ترتیبِ زمانی عبارتند از : ۱)سومر کهن(اولین تمدن)۲)اَکد (اولین امپراتوری جهان) ۳)نوسومر ۴)بابل کهن ۵)هیتی ها ۶)آشور(بزرگترین امپراتوری بین النهرین) ۷) بابل جدید(کَلدانیان)،آخرین تمدن[۱].

معماری بین النهرین – تمدن و معماری سومر  :

در شناخت معماری بین النهرین ابتدا بایستی به سراغ تمدن سومر برویم؛چرا که اولین و قدیمی ترین تمدن شناخته شده در سرزمین بین النهرین، تمدن سومر است.به عبارتی سومریان نخستین مردمانی بودند که تمدن را بنا نهادند.

از مهم ترین شهرهای سومریان،دو شهر “اور” و “اوروک” بود.سومریان شهرهای خود را براساس نظام دولت-شهر،اداره می کردند.به این صورت که هر شهر،دولت و حکومت مستقلی به شمار می آمد و وجه اشتراک این شهرها ،فرهنگ و اعتقاداتشان بود.

علاوه براین،شهر دارای سلسله مراتب اجتماعی بود که این سلسله مراتب را در نحوه عبادت افراد در معابد نمود پیدا می کند.روحانیون و مقامات رسمی از مقامات درجه اول،به حساب می آمدند که ادراه شهر و املاک خدایان را برعهده داشتند.بعد از روحانیون،شهروندان آزاد بودند و در نهایت بردگان.

در دشت بین النهرین،مصالح عمده خشت و گِل و نی است و از سنگ و چوب خبری نیست؛بنابراین منطقی به نظر می رشد که سومریان  سقف های خود را به جای تیرپوش،با خشت و به صورت تاق،پوشش دهند.به عبارتی :

“سومریان مبدع تاق اهنگ(گهواره ای) هستند.”

تمدن سومر و تمدن مصر :

اگر تمدن سومر را با تمدن مصر باستان مقایسه کنیم، می توان گفت در هر دو تمدن مذهب نقش مهم و پررنگی دارد.به عبارتی هم در تمدن سومر و هم در تمدن مصر،معماری در خدمت مذهب است.اما بین دو باور تفاوتهایی وجود دارد که خود موجب تفاوت ساختاری و مهمی در معماری شان می شود.

سومریان خدایان طبیعی مانند ماه،ستاره،آسمان (آنو)و خورشید را می پرستیدند.برای پرستش این خدایان،معبد بهترین و مهمترین بناست.این درحالیست که در اعتقادات مصریان،جهان پس از مرگ،بسیار پررنگ بود.بنابراین مقبره و آرامگاه که جسم را به جهان بعد از مرگ منتقل می کند،مهم ترین بناهای معماری مصر است.

تمدن سومر-معبد و زیگورات :

به طور کلی در معماری بین النهرین مهم ترین عنصر،معبد و زیگورات است.هسته اصلی شهرهای سومریان معبد است که علاوه بر عملکرد مذهبی،عملکرد اداری،آموزشی نیز داشتند.معبد در نگاه سومریان،محل اقامت خداست.مهم ترین بنای مجموعه مذهبی در این شهرها،بنایی پلکانی به نام زیگورات است. زیگورات در زبان بابلی به معنای سکو و بنای پله پله است.

می توان گفت :

“سومریان مبدع زیگورات بودند.”

مورخان دلایل زیادی برای ساخت زیگورات،توسط سومریان عنوان می کنند که مهم ترین آنها عبارتند از :

• اعتقاد داشتند خدایان در آسمان ها هستند،پس زیگورات که جایگاه خداوند است را رو به آسمان می ساختند.
• زیگورات ها نماد کوه هستند. مردم این سرزمین از مناطق کوهستانی مهاجرت کردند و به این دشت آمدند،در واقع کوه به یک اثر معماری تبدیل شد.
• برخی باستان شناسان زیگورات ها را پلکانی عظیم و پلی بین معابد زمینی و عبادتگاه های فوقانی می دانستند؛ که در مواردی که لازم بود در آنجا خدایان و انسان ها با هم دیدار می کردند.
• زیگورتها نماد کوه هستند. کوه جایگاه خدایان است و در دشت بین النهرین که کوه نداشت،معابد کوه مانند یا زیگورات را برای جایگاه خداوند(اتاق مقدس)می ساختند.

سومریان حدود ۴۰۰۰ سال بر سرزمین های بین النهرین حکومت کردند.از حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد تا ۲۰۰۴ قبل از میلاد.البته تقریبا در میانه این دوران یعنی سال ۲۳۵۰ ق.م،قومی به نام اَکدیان،به مدت ۲۰۰ سال(تا سال ۲۱۵۰ ل.م)،حکومت را به دست گرفتند.

“به تمدن سومر قبل از اَکدیان،سومر قدیم(کهن) و به تمدن سومر بعد از اَکدیان،نوسومر(سومر جدید) می گویند.”

معماری بین النهرین- تمدن سومر قدیم :

از مهم ترین شهرهای تمدن سومر قدیم،“اوروک” است. در این شهر دو مجموعه مذهبی مهم وجود داشت: مجموعه مذهبی “اینانا” و دیگری مجموعه “آنو”.

در مجموعه “اینانا” شاهد معابدی به صورت حیاط مرکزی و درون گرا هستیم.درحالیکه در مجموعه آنو،یک زیگورات به نام “زیگورات آنو” بر فراز صفه ای قرار گرفته که دسترسی به آن از طرق یک رشته پلکان و سپس رمپ میسر می شود.این زیگورات در ۳۰۰۰تا ۳۲۰۰ ق.م ساخته شده است.

به طور کلی در ساختار پله پله زیگورات ها،من جمله این زیگورات،مردم عادی در پایینِ زیگورات،آدم های خاص در بالا و در محوطه عبادت،نیایش می کنند و فقط کاهن اعظم اجازه ورود به اتاق مقدس را دارد که در این اتاق،برای خدایان نذر و نیاز ها و هدایای مردم و به همراه غذا می گذارد.

معماری بین النهرین- اَکدیان :

اَکد یکی از دولت شهرهای سومر بود که حاکم آن،سارگونِ اَکدی،تصمیم می گیرد اَکد را گسترش دهد،بنابراین شمال و جنوب بین النهرین را فتح می کند.این کار او، بنیان گذاری اولین امپراتوری تاریخ جهان است که البته فقط ۲۰۰ سال طول می کشد و بعد از اَکدیان،سومریان دوباره قدرت را به دست می گیرند و تمدن نوسومر را شکل می دهند. نوه سارگون،به نام نارامسین، قدرتمندترین و معروف ترین پادشاه اکد بود.طبیعتا هنر اکدیان،برگرفته از تمدن سومر است.

از مهم ترین آثار اکدیان می توان به لوح پیروزی نارامسین و کاخ نارامسین در ناگار(سوریه) اشاره کرد.

این کاخ به صورت حیاط مرکزی است.

معماری بین النهرین-نو سومر – زیگورات اور -۲۱۰۰ ق.م:

مهم ترین شهر در تمدن نوسومر ،شهر اور است که مهمترین بنای آن،“زیگورات اور” است که در محوطه مقدس نَّن (کشور عراق امروزی) قرار دارد. این زیگورات مطبق، شامل ۳ سکو یا طبقه با دیواره های شیب دار[۱] بوده است.این زیگورات،سه رشته پلکان در سه طرف دارد،پلکان مستقیم و خارجی[۲] و بدون توقف.مردم عادی پایینِ زیگورات عبادت می کردند و کاهن اعظم به طبقات بالا می رفت.

 

معماری بین النهرین- معماری بابل :

وقتی سومریان به دست عیلامیان از بین می روند،در منطقه بین النهرین، بابلیان حدود ۱۷۹۲ ق.م قدرت می گیرند.بابل یکی از مهم ترین شهرهای باستانی بوده است.حاکم بابل کهن،فردی بود به نام حمورابی.او اولین فردی است که قوانین را ثبت می کند که به لوح قانون حمورابی معروف هستند.

از لحاظ هنر و مذهب و باورها، بابلی ها با سومری ها،تفاوت چندانی نداشتند؛فقط نام خدایان انها متفاوت بود.بزرگترین خدای بابلی ها،“مردوک” بود و خدای ایشتار هم الهه باروری بود. از مهم ترین معابد این دوره می توان به معبد ایشچالی اشاره کرد.

معماری بین النهرین-معماری بابل- معبد ایشچالی :

کل ساختمان معبد،بر روی یک صفه قرار گرفته  است؛علاوه بر این بخش اصلی معبد نیز که در بخش غربی بناست، بر روی یک صفه واقع شده است.(صفه روی صفه) معبد دارای ساختار درون گرا(حیاط مرکزی)،یک حیاط بزرگ، سه حیاط کوچکتر و سه جفت دروازه دوبرجی است.

بعد از تمدن بابل قدیم،اقوامی از ترکیه به سرزمین های بین النهرین مهاجرت کرده و این سرزمین ها را فتح می کنند،به نام هیتیان(حِتّی ها) که به مدت حدود ۵ قرن از ۲۰۰۰ ق.م تا ۱۵۰۰ ق.م بر این سرزمین ها حکومت می کنند.این اقوام اثری مهم به نام دروازه شیران دارند که تاثیر زیادی بر تمدن آشور و در ادامه بر معماری هخامنشی می گذارد.  در فایل “جامع ترین نکات معماری بین النهرین” اطلاعات کاملی از این اقوام آورده ایم.

معماری بین النهرین- معماری آشور :

شهر آشور در بخش شمالیِ سرزمین بین النهرین و در مناطق کوهستانی آن قرار داشت.به همین دلیل آشوریان نسبت به تمدن های قبلیِ خود،از سنگ بیشتر از آجر و خشت استفاده می کردند.آشوری ها در ۸۰۰ ق.م به امپراتوریِ قدرتمندی تبدیل شدند و کاخ های بزرگ و معابد چند طبقه ساختند.

“در معماری آشور،برخلاف تمدن های قبلی کاخ سازی نسبت به معبد سازی،در اولویت است.”

معماری بین النهرین-معماری آشور-ارگ سارگون دوم :

یکی از مهم ترین کاخ های آشوریان،ارگ ناتمامِ سارگون دوم در خُرساباد است،با مساحتی حدود ۴۰۰ هزار مترمربع و بیش از ۲۰۰ حیاط.سقف اتاق های کاخ،تاق گهواره ای است.

زیگورات در این کاخ،جزئی از بنای کاخ و در درون ساختار کاخ قرار دارد.زیگورات آن بنائی هفت طبقه است با پلکانی منحصر به فرد،پلکان حلزونی شکل.

دو طرف دروازه اصلی کاخ،علاوه بر دو برج،دو لاماسو،شامل دو گاو بالدار با سر انسان وجود دارد که محافظان نمادین کاخ بودند.

از جمله تزئینات این کاخ،آجر لعاب دار است و موضوع نقش برجسته های کاخ،عمدتا لشکرکشی های شاه و مراسم مذهبی بود.

معماری بین النهرین-بابل جدید (کَلدانیان) :

بابلی ها با اتحاد مادها از ایران،دوباره سرزمین های بین النهرین را فتح کردند و قدرت را دوباره به دست گرفتند.در دوران نَبوکَدنزار(بُختُ النصر)،یکی از حاکمان بابل، تمدن بابل شهرتی دوباره یافت و بابل از زیباترین و بزرگترین شهرها شد.

از مهم ترین آثار این دوره،دروازه ورودی شهر بابل،یعنی دروازه ایشتار است.مصالح آن خشت خام بود با نماسازیِ کاشی لعاب دار به رنگ آبی تیره و با نقوش تزئینی گاو و اژدها.

و از دیگر آثار معماری بابل جدید می توان به باغ های معلق و برج بابل اشاره کرد.

[۱] پلکان زیگورات چغازنبیل در ایران بر خلاف زیگورات اور،دارای پلکانی داخلی و بعضا مسقف است.

[۲] به طور کلی در زیگورات سازی بین النهرین برای پایداری بهتر، دیواره ها را شیب دار می ساختند.