تبدیل مسجد شبستانی به مسجد چهارایوانی در معماری ایران،چرا و چگونه؟

با ورود اسلام به سرزمین ایران و پذیرش آن توسط ایرانیان(در سال ۶۵۲ میلادی/۳۱ ه.ق)،مهم ترین عملکرد جدید نسبت به معماری پیش از آن،عملکرد مسجد بود.با توجه به جدید بودن این عملکرد تازه مذهبی،طبیعی به نظر می رسید که گونه های اولیه مسجد از محل پیدایش اسلام،یعنی سرزمین عربستان و به ویژه مکه و مدینه،الگوبرداری شود.

به این ترتیب یکی از گونه های رایجِ مسجد در قرون اولیه اسلام،گونه عربی است که به آن الگوی عربی،شبستانی یا بومسلمی هم گفته می شود.

گونه شبستانی/ عربی/ بومسلمی/ صحن باز :  

در این گونه مساجد که درای یک صحن(حیاط) نیز هستند،ورودی با جهت قبله،هم راستا می باشد.دورتادور صحن،اغلب رواق قرار داشته و در مساجد اولیه اغلب سعی می شد کشیدگیِ شبستان در راستای قبله باشد.

اما به تدریج با تکیه بر این تفسیر اسلامی که صف اول نماز، ثواب بیشتری دارد،کشیدگی شبستان،عمود بر جهت قبله انتخاب شد تا نمازگزاران بیشتری در صف اول جای گیرند.

فضای شبستان مدولار است و ستون دار؛که اغلب مساجد بزرگ شهری با این الگو بنا می شدند.از جمله نمونه های اولیه مساجد شبستانی مسجد تاریخانه دامغان است.

 

چرا ایرانیان مساجد شبستانی را تغییر دادند ؟

مزیت پلان شبستانی، حرکت باز و پیوستگی حرکت و دید است؛ که بهترین ویژگی ها برای عملکرد مسجد می باشد.با توجه به اینکه در فریضه نماز،یکپارچگی صفوف و دید باز نمازگزاران،یک نیاز برای سهولت اقامه نماز جماعت به شمار می رود،می توان گفت مسجد شبستانی از لحاظ عملکردی، بهترین گزینه می باشد؛

درحالیکه با راهیابی گنبدخانه به مساجد اولیه،فضای گسترده شبستان از هم گسیخته شده و برقراری پیوستگی صفوف و اقتدای نمازگزاران به امام جماعت با محدودیت هایی روبه رو می گردد؛ بنابراین به نظر می رسد این اقدام ایرانیان در جهت تحول مسجد،دلیلی ورای عملکرد داشته است؛

همانطور که مرحوم پیرنیا معتقد است طبع زیباشناسانه ایرانیان،تاب سادگیِ مساجد شبستانی را نداشت و چیزی نگذشت که معماری با شکوه ساسانی به خدمت مسجد درآمد[۱].دکتر حشمت الله متدین نیز در این رابطه،دلایل زیر را مطرح می کند : ۱.تاکید برجهت قبله ۲.مقابله با نقشه عربی.[۲]

علاوه بر مزایای گفته شده در مورد الگوی شبستانی مسجد،یکی از اشکالات این الگو این است که در رواق های متحدالشکل آن،جهت قبله به راحتی و به سرعت یافت نمی شود؛این مسئله را معماران ایرانی در صدر اسلام متوجه شدند و به کمک عناصر معماری پیش از اسلام یعنی دوران ساسانی،به حل آن پرداختند که در ادامه آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

چگونگی تبدیل مساجد شبستانی به چهارایوانی :

به تدریج و بعد از گذشت چند سده، ایرانیان گونه عربی یا شبستانی مسجد را با کمک دو عنصر مهم معماری ایرانیِ متعلق به پیش از اسلام ،ایرانیزه کردند؛این دو عنصر که از معماری ساسانی وام گرفته شد عبارتند از ایوان و چهارطاقی(گنبدخانه).

و راهیابی تمام عیار گنبدخانه به مساجد ایران در عصر سلجوقی و سده پنجم ه.ق صورت گرفت و با تبدیل مسجد جامع اصفهان به مسجدی چهارایوانی،گونه ایرانیِ مسجد پا به عرصه وجود گذاشت.

چگونگی راهیابی گنبدخانه به مساجد ایران در دوران سلجوقی:

به طور کلی در دوران سلجوقیان گنبدخانه به دو شکل عمده در مساجد ایران راه یافت :

1. افزودن گنبدخانه به مساجد شبستانی پیشین با حذف تعدادی از دهانه های جنوبی مانند گنبد نظام الملک در مسجد جامع اصفهان.(تزریق گنبدخانه به بخش های موجودِ مسجد)

 

 

۲.ساخت گنبدخانه به عنوان هسته اولیه مسجد و توسعه آن در دوره های بعدی با افزودن شبستان،ایوان و صحن مانند مساجد جامع بروجرد،گلپایگان،برسیان،کاج،دشتی،قروه و سین.

 

 

 

برای مطالعه درباره ویژگی های معماری دوران سلجوقی و مساجد این دوره مانند مسجد جامع برسیان،گلپایگان،ساوه،کاشان،اصفهان ،ملک کرمان ،زواره و….. به فایل زیر مراجعه نمائید :

“معماری دوران سلجوقیان”

و برای مطالعه معماری ایران از صدر اسلام تا دوران خوارزمشاهیان می توانید به فابل زیر مراجعه نمائید :

“خلاصه کتاب مجموعه هنر در تمدن اسلامی/جلد اول(از امویان و بنی عباس تا خوارزمشاهیان)”

تغییرات فضای گنبدخانه در پلان مساجد ایران در ادوار بعدی :

از این دوره به بعد(سلجوقی) در طول هشت قرن،معماران ایرانی پیوسته در تلاش برای حل تعارضِ پیش آمده(محدودیت های فضایی و دید در گنبدخانه برای عملکرد مسجد نسبت به فضای شبستانی) بودند.

به این ترتیب گنبدخانه در کنار دیگر عناصر مهم مسجد همچون صحن و شبستان می نشیند.در نمونه های ابتدایی این هم نشینی،مانند مسجد جامع اصفهان،گنبدخانه نه تنها سعی در ترکیب با عناصر و فضاهای همجوار ندارد بلکه شاهد مرزی قوی بین گنبدخانه و شبستان های جانبی هستیم؛ گویی گنبد قدرتمندانه،بخش مرکزی شبستان را به کناری رانده و بی تفاوت در آن جای گرفته است.

 

 

اما در مسجد جامع اردستان که به فاصله یک سده بعد از مسجد جامع اصفهان ساخته شده است،معمار تلاش کرده است از طریق ایوانِ رو به شبستان و تعبیه درگاه هایی در طرفین گنبدخانه،این فضاها را با یکدیگر ادغام کند.

 

به مرور زمان با پیشرفته تر شدن گنبدخانه به لحاظ سازه ای،هندسه و تزئینات،شاهد پیوند هرچه بیشتر آن با فضاهای همجوار و نشست هرچه قوی تر آن در پلان مساجد هستیم؛به طور مثال در دوره ایلخانی و در مسجد جامع ورامین شاهد فضایی یکپارچه هستیم؛این روند در دوران تیموری،صفوی و قاجار با پیشرفت ادامه پیدا می کند؛به طوریکه در دوران قاجار،بیشترین توفیق در اداغام حداکثری فضای گنبدخانه با شبستان های جانبی را شاهدیم؛مساجدی مانند مسجد سید و رحیم خان در اصفهان،آقا بزرگ در کاشان و مسجد سپه سالار در تهران.

برای مطالعه ویژگی ها و آثار معماری دوران قاجار  می توانید به محصول ” معماری دوران قاجار/خلاصه کتاب مجموعه هنر در تمدن اسلامی(جلد دوم)“ مراجعه نمائید. 

به طور کلی جذب فضای گنبدخانه در معماری مسجد و در امیختن ان با فضاهای پیرامونی،به دو شیوه انجام می گرفته است : ۱)گشودن جداره های پیرامونی  ۲)بسط هندسی گنبدخانه؛ برای اطلاعات بیشتر در این مورد و به طور کلی درباره معماری مسجد می توانید به “کتابچه معماری مسجد” از سری عملکردهای معماری اسلامی مراجعه نمائید.

 

 

 

 

 

 

[۱] پیرنیا در مقاله “خانه های خدا در ایران” زمین این مسئله را عنوان می کند؛ مجله هنر و مردم،سال ۱۳،شماره۱۴۹،صص۲-۸.

[۲] در مقاله “چهارطاقی گنبددار،نقطه عطف مساجد ایرانی”/نشریه هنرهای زیبا/سال ۱۳۸۶.