قبل از ورود به بحث نحوه نوشتن پایان نامه معماری، بایستی با برخی کلیدواژه های این مسیر، آشنا شویم؛ از جمله واژه هایی که بایستی تفاوت معنای مفهومیِ آنها را درک کنیم، تفاوت یافته و تحلیل، و تفاوت معنای مطالعه و تحقیق است.

فیلدهای پژوهشی، جدول چهارگان شناخت و مباحثی که در نحوه نگارش یک مقاله علمی پژوهشی صحبت کردیم، در جریان نگارش پایان نامه معماری نیز نقشی اساسی دارند که در جای مناسب خود، به آنها خواهیم پرداخت.

نکته : منبع این سری مقالات جزوه استاد بزرگوارم، دکتر خسرو صحاف است،از درس روش تحقیق، دانشگاه خیام مشهد.

آشنایی با کلمات کلیدی پژوهش  :

قبل از شروع مسیر نوشتن پایان نامه معماری، بایستی با کلیدواژه های مهم این بحث آشنا شویم :

تفاوت مطالعه و تحقیق :

از نظر لغوی،کلمه تحقیق، معادل ۲ معنی است :

معنای اول : حقیقت جویی، حقیقت طلبی و مطالبه حق.

معنای دوم : در کشورهای عربی معنای کلمه تحقیق اندکی تنزل پیدا کرده و به بازجویی، رسیدگی و تفتیش، معنی شده است.

کلمه تحقیق را می توانیم تقریبا معادل با فرایند بدانیم؛ درحالیکه مطالعه تقریبا معادل روند انجام یک کار است.

تحقیق معادل  Research  است .

 مطالعه معادل Study    است.

در مطالعه ما با معلومات سروکار داریم. به عبارتی، مطالعه سیر از معلوم به معلوم است. با مطالعه درباره یک موضوع، چیز جدیدی به اقیانوس علوم بشری، اضافه نمی شود. از این منظر، تحقیق نقطه مقابلِ مطالعه است. در تحقیق و یک طرح تحقیقاتی، ما سیر از معلوم به مجهول و یا بالعکس را داریم.

اگر امری، موضوعی، سوژه­ای، در مجموعه دانشیِ بشر باشد، آن موضوع معلوم است، ولو اینکه ما آن را ندانیم و درباره اش اطلاعات و آگاهی نداشته باشیم، که این البته نشات گرفته از ضعف اطلاعاتیِ ماست. به همین ترتیب، اگر موضوعی، سوژه ای خارج این اقیانوس و مجموعه دانش بشری باشد، و به این سمت هدایت شود و به آن اضافه گردد، تحقیق است.

هر تحقیقی، نیازمندِ مطالعه است. به عبارت دیگر، مطالعه پیش نیازِ تحقیق است. مطالعه مجموعه ای خودبسنده است که سیر، روند و مسیر دارد. باید از معلومات بگذریم تا به مجهولات برسیم.

“در رابطه با یک موضوع،ظرف دانش بشری باید توسط مطالعه پر شود تا سرریز آن تحقیق شود.”

“سرریزِ مطالعه، تحقیق است.”

“محقق، به اقیانوس دانش بشری می افزاید.”

بنابراین در طرح موضوع برای یک پژوهش بایستی این نکته را در نظر بگیریم که مطالعه را از تحقیق جدا کنیم و مطالعاتی که انجام شده را دوباره پژوهش نکنیم. برای اینکه تشخیص دهیم موضوعی که ما برای پژوهش انتخاب کرده ایم، تکراری نیست و در حوزه پژوهش است و نه مطالعه و تکرارِ مکررات، بایستی

نکته آخر اینکه اساسا هر گاه صحبت از تحقیق و پژوهش می شود، منظور ما از سطح دانشگاهی مربوطه، مقطع ارشد و یا دکتری معماری است؛ به همین ترتیب، مطالعه اصولا در مقطع کارشناسی اتفاق می افتد که اکثر مطالعات، حول گردآوری اطلاعات است.

تفاوت یافته و تحلیل :

ما در مباحث مربوط به نگارش پایان نامه معماری، با دو کلمه یافته و تحلیل، سرو کار داریم. به طور کلی زمانیکه در حین مطالعه، از موضوعی که در حال مطالعه هستیم، یادداشت برداری می کنیم. این یادداشت ها، یافته های ما از آن کتاب یا مقاله ای است که مطالعه کرده ایم. نحوه این یادداشت برداری تفاوت دارد. عده ای جملاتی که به نظرشان مهم تر می آید را های لایت می کنند؛ برخی دیگر آن را در حاشیه کتاب و یا جایی جداگانه یادداشت می کنند.

این یادداشت ها، یافته های ما هستند، از موضوعی که در حال مطالعه آن هستیم. یافته ها شبیه خبرهایی هستند که آنها را از رسانه ها می شنویم.

اما در برابر این یافته ها، که یک سری داده و اطلاعات ثابت، به حساب می آیند، افراد، تفسیرها و برداشت های متفاوتی دارند که این برداشت ها، عمدتا به جهان بینیِ فرد و نوع نگرش او به پیرامونش، بستگی دارد. در دنیای پژوهش،به عنوان مثال اگر یک مقاله به تعدادی دانشجو داده شود و از آنها بخواهیم یافته ها و تحلیل ها خود را بیاورند؛ مطالبی که به عنوان یافته جمع آوری می کنند، مشابه یکدیگر است اما از همان اطلاعات، تفسیرها و برداشت ها و نتیجه گیری های متفاوتی را شاهدیم.

“به عبارتی اگر یافته را معادل خبری مستند بگیریم که قابل استناد است، تحلیل، تفسیر آن خبر است.”

گفتیم یافته ها، مستند هستند. یعنی باید در حین جمع آوری اطلاعات حواسمان به نوشتن و ذکر منابعی که این اطلاعات را از آنها گردآوری می کنیم، باشد. از آنجا که روش های استناد دهی موضوع این مقاله نیست، این موضوع را می توانید در مقاله روش های استناددهی به مقاله  مطالعه نمائید.

انواع پروژه های پژوهشی در معماری :

از مواردی که قبل از آغاز پژوهش برای نگارش پایان نامه ارشد و یا دکتری معماری بایستی بدانیم، تفاوت انواع پروژه های معماری است.در مقالات پیشین ابزاری به نام جدول چهارگانه شناخت را معرفی کردیم؛ این جدول برای درک و تشخیص تفاوت انواع پروژه های معماری، بسیار کارآمد است.

جدول ۴ گانه شناخت، شناخت هر پدیده را اولا لایه لایه و دارای سطوح مختلف می داند و دوما می گوید این شناخت می تواند در ۴ لایه، رخ دهد : مفاهیم، مبانی، الگوها و مصادیق. برای مطالعه توضیحات بیشتر درباره جدول چهارگانه شناخت به مقاله آموزش جامع نگارش مقاله علمی پژوهشی معماری- بخش ۲ مراجعه فرمائید.

 

به همین ترتیب، پروژه های معماری نیز در سطوح و لایه هایِ مختلف پژوهشی، تعریف می شوند :

 

 

تحقیق(پروژه) بنیادین :

در پروژه های بنیادین ما با نظر و نظریه سرو کار داریم. که این می تواند به کشف یا خلق یک نظریه، تبیین یک نظریه،انتقاد از یک نظریه و یا تکمیل یک نظریه، منجر شود.

در مورد تفاوت فرضیه(Thesis) و نظریه(Hypothesis)، در مقاله ای جداگانه بحث خواهیم کرد. اینجا کافیست بدانیم محقق فرضیه ای را مطرح می کند، سپس آن را به آزمون می برد؛ اگر نتیجه آزمون، درستیِ آن فرضیه را اثبات کرد؛ آن فرضیه به اصل یا نظریه قطعی تبدیل می شود.

در یک پروژه بنیادین که پروژه ای صرفا نظری است، محقق یا از یک سری معلومات شروع کرده و به کشف مجهولات می رسد و یا یک مجهول و مسئله را پیشِ رو دارد، آن را به آزمون می برد تا معلوم شود و صحت و یا عدم صحت آن، مشخص گردد.

می توان گفت یک پروژه بنیادین (Basic) در لایه مفاهیم و مبانی است؛ که محصول آن، یک اصلِ نظری است، که به آن پایگاه تئوریک و یا مُحکَمات نظری هم می گوییم.

یک پروژه و یا تحقیق بنیادین، در حکمِ ریشه های یک درخت است؛ تحقیقی ریشه ای که به بنیادها، اصل ها و مفاهیم می پردازد و می تواند و باید چندین کاربرد داشته باشد.

 

مثال ها :

• معماری ذکر ( مدخلی بر معماری فطری)
• بعد پنهان ماده در ساختار معماری
• در جستجویِ زبانِ مادریِ معمار
• حکمت وجودیِ معماری( با تکیه برآرائ صدرالمتالهین)

پروژه کاربردی :

اگر پروژه بنیادین را در حکم ریشه یک درخت بدانیم، پروژه کاربردی، در حکم برگ های آن درخت است؛ همانطور که از ریشه یک درخت، می تواند برگ های زیادی رشد کند؛ یک پروژه بنیادین هم، می تواند چندین کاربرد داشته باشد. این درحالیست که پروژه کاربردی، مانند برگ یک درخت، تنها یک کابرد و یک محصول دارد.

پروژه های کاربردی، داکیومنتال و یا مدرک گراست؛ به عبارتی، ختم به مدارک معماری می شوند. در واقع هدف از یک پروژه کاربردیِ معماری، خلق یک فضا در قالب مدارک معماری(پلان، برش، نما….) می باشد.

هر پروژه دانشگاهی که به کار طراحی مشغول است و محصول آن مدارک معماری است، را می توان مثالی از یک پروژه کاربردی دانست :

• طراحی مدرسه معماری مبتنی بر آموزه های استاد- شاگردی
• طراحی فضای تجاری با رویکرد معماری سبز

پروژه نظری – الگویی :

حلقه واسط بینِ پروژه بنیادین و پروژه کاربردی، پروژه نظری- الگویی است. یک پروژه نظری- الگویی، پایگاه تئوریک و یا مُحکمات نظری را به مصادیق معماری، وصل می کند؛ به وسیله قالب، الگو و یا مدل(pattern).

 

“یک پروژه نظری- الگویی، حلقه واسط بین پروژه بنیادین و پروژه کاربردی است.”

هدف از انجام یک پروژه نظری- الگویی، تولید و یا کشف الگو است. در این نوع پژوهش، محقق هم در عالم نظر و نظریه پردازی قرار دارد و هم در عالَمِ مصادیق و نمونه های معماری. و از هر دو منبع، جهت انجام تحقیق خود، بهره می برد.

مثال ها :

– الگوی پرو خالی در معماری ایرانی (رابطه بین توده و فضا)

– الگوهای ملی فرهنگی ایران معاصر

– الگوهای معماری معنوی در مشهد( پایتخت معنوی ایران)

– الگوی خانه ایرانی معاصر

– در جستجوی الگوهای فضای باز در معماری ایرانی، براساس بایسته های اسلامی

در مقطع کارشناسیِ ارشد معماری، حدود ۹۰ درصدِ پروژه ها، به صورت کاربردی و ۱۰ درصد، به صورت پروژه نظری- الگویی است. پروژه های بنیادین هم که در مقطع دکتری،به انجام می رسند.

در انتخاب عنوان پایان نامه بایستی به نکته زیر توجه کنیم :

نکته : تفاوت ظریف، در عین حال مهمی مابین مفهوم این دو کلمه وجود دارد :

• مبتنی بر، با تکیه بر : base on :

این لفظ عمدتا به پروژه های بنیادین اشاره دارد.

• رویکرد : از منظرِ : از طریقِ :Approach
• این لفظ عمدتا به الگوها اشاره دارد.

با این اوصاف، اگر موضوع پایان نامه و یا تحقیق شما الگو محور و یا سبک محور است، در عنوان آن از کلمه رویکرد، استفاده کنید. به عنوان مثال : طراحی مدرسه معماری با رویکرد پست مدرن، یا با رویکرد مدرن.

اما اگر بن مایه پژوهش و پایان نامه شما، بنیادین است و در عالَم نظر و نظریه پردازی، بهتر است در عنوان پایان نامه از لفظ مبتنی بر استفاده کنید. مانندِ : طراحی مدرسه ایرانی مبتنی بر حکمت ایرانی.

به این ترتیب با مطالب گفته شده، ما به عنوان محقق و پژوهشگر معماری، بایستی قادر باشیم در پروژه های کاربردی ِ مقطع ارشد معماری، الگوی معماری آن را استخراج کنیم. همین طور در پروژه های نظری- الگویی، بایستی بتوانیم پایگاه تئوریک آن تحقیق را استخراج کنیم.

اگر یک پروژه کاربردی در مقطع ارشد، الگو ندارد، این یک نقطه ضعف اساسی محسوب می شود. به همین ترتیب، در یک پروژه نظری- الگویی، داشتن یک مبنا و رویکرد که بیان گر پایگاه نظریِ آن تحقیق است، از ملزومات پژوهش می باشد.

بعد از آشنایی با ماهیت و جنس پروژه های معماری، حال می توانیم به نحوه نگارش یک پایان نامه معماری، بپردازیم.

مراحل نگارش پایان نامه معماری :

می توان مراحلِ کلی یک پایان نامه معماری را از شروع تا پایان، ۴ مرحله دانست :

که ما در مقالات بعدی به طور مفصل، به مراحل و جزئیات هر کدام از این مراحل ۴ گانه خواهیم پرداخت.