تحلیل جامع تاریخانه دامغان،ویژگی ها و نقشه های معماری:

نام های دیگر مسجد،مسجد چهل ستون،مسجد امیرالمونین(ع)،مسجد امام حسن، خدای خانه و تاریک خانه است. “تاری” در زبان ترکی به معنای “خدا” است و تاری خانه یعنی خدای خانه.الگوی مسجد از نوع شبستانی(الگوی عربی) است،که در ابتدای ساخت پوشش شبستان طاق آهنگ(گهواره ای) بوده است،اما شیوه ساخت(نیارش) آن ساسانی است[۱].مسجد مستطیلی به ابعاد ۳۹ *۴۶ متر است که ابعاد صحن(حیاط) میانی آن ۲۶*۲۴ متر می باشد.

ارکان مسجد تاریخانه دامغان :

ارکان مسجد تاریخانه دامغان شامل میانسرای تک ایوانی،تک منارِ الحاقی،بدون گنبد،یک شبستان قِبلی[۲] و سه رواق در صحنِ مسجد است.نمای قبلی دارای یک دهانه میانوار[۳] و چهار دهانه بَروار است.از مجموع نظرات صاحب نظرانی همچون آندره گدار،آرتور پوپ یا ارنست هرتسفلد می توان گفت این مسجد از قدیمی ترین و اولین بناهای دوره اسلامی است که قدمت آن به سده دوم هجری(بین سال های ۱۳۲ تا ۱۷۰ ه.ق) می رسد.مسجد تغییرات و بازسازی های زیادی را در ادوار تاریخی مختلف داشته است که در ادامه به آنها می پردازیم.

تغییرات مهم تاریخانه دامغان:

مسجد دارای تک منار است که جدا از مسجد و در دوران حکومت آل زیار،اوایل سده پنجم هجری(۲۰-۴۱۷ه.ق) ساخته شده است.

در سمت غربی شبستان،بقایای محرابی با تزئینات گچ بری ساخته شده است که با توجه به تزئیناتش آن را به اواخر دوره سلجوقی یا اوایل دوران ایلخانی نسبت می دهند.

در تصاویری که از مسجد تاریخانه در دوره قاجار باقی مانده، در انتهای طاق میانیِ شبستان و بالای محراب، یک نیم گنبد وجود داشته که اتصال آن به دیوار انتهایی شبستان توسط دو فیلپوش[۴] صورت گرفته است؛ که این نیم گنبد و فیلپوش ها متکامل تر از ترمبه های بدویِ مسجد جامع فهرج[۵] است،بنابراین می توان به این نتیجه رسید این ساختار(فیلپوش ها و نیم گنبد) در اوایل سده ۵ و همزمان با ساخت منار ساخته شده اند که البته در جریان بازسازی مسجد در دوره پهلوی اول از بین می روند.شبستان مسجد دارای ۷ دهانه است که دو دهانه طرفین آن به رواق های حیاط مسجد می رسد؛بنابراین نمای شبستان قِبلی دارای ۵ دهانه است. این دهانه ها به جز دهانه میانی دارای طاق تیزه دار هستند که احتمالا در ابتدا از نوع مازه دار بوده اند.ورودی مسجد در حال حاضر،در ضلع شرقیِ مسجد و همراستا با جهت قبله است.

آخرین و گسترده ترین بازسازی مسجد به دهه نخست سده جاری شمسی،یعنی دوره پهلوی اول[۶] باز می گردد که سه اتفاق مهم در ساختار مسجد به وجود آمد :

۱)پوشش شبستان از طاق آهنگ به طاق و چشمه(کلنبو) تبدیل شد.۲)دهانه میانی شبستان با همان طاق آهنگ مازه دار،هیئتی شبیه به ایوان به خود گرفت.۳)نیم گنبد و ترمبه های طرفین آن در بالای محراب،در جریان مرمت از بین رفتند.

نکته : به طور کلی بیشتر مساجد سده های نخست در ایران الگوی شبستانی دارند و ایوان به معنای امروزی که برای متمایز و شاخص کردن جهت قبله،وجود نداشت؛بنابراین برای تاکید برجهت قبله،دهانه میانی را که به محراب منتهی می شد،عریض تر از سایر دهانه ها می ساختند که عریض تر گرفتن این دهانه باعث می شود ارتفاع طاق آن از ارتفاع طاق سایر دهانه های شبستان،بلندتر شود.چنین پدیده ای مقدمه پیدایش ایوان را فراهم کرد.از جمله مساجد نخستینی که این ویژگی در آنها دیده می شود مسجد تاریخانه،مسجد جامع فهرج،مسجد جامع نائین و مسجد عتیق اصفهان است.

می توان گفت تا پیش از تغییراتی که در دوره پهلوی اول روی مسجد صورت گرفت ارتفاع دهانه میانی با وجود اینکه دهانه اش عریض تر از سایر دهانه هاست، به گونه ای نبوده که “ایوان” را تداعی کند و چهره ایوان دار این جبهه قِبلی،حاصل تغییرات اخیر(دوره پهلوی اول) است.به طور خلاصه می توان گفت :”مسجد تاریخانه دامغان مربوط به دوره های عباسی،آل زیار و پهلوی است،با ارکان میانسرای تک ایوانی،تک منارِ الحاقی،بدون گنبد،یک شبستان قِبلی[۱] و سه رواق در صحنِ مسجد.

منبع :کتاب مجموعه هنر در تمدن اسلامی،جلد اول، زیر نظر دکتر مهرداد قیومی.

در این مقاله سعی کردیم مسجد جامع تاریخانه دامغان را به صورت جامع و البته خلاصه و مفید،تحلیل کنیم. اگر از این نمونه تحلیل ها دوست دارید،حتما نظرات خودتون رو در بخش پایین (ارسال نظر) اعلام کنید تا ما مقالات بیشتری از این دست  تهیه و در اختیار شما عزیزان قرار دهیم.همچنین اگر سوالی در زمینه مسجد تاریخانه دامغان و یا به طور کلی معماری ایران دارید می تونید در همین بخش برای ما بفرستید. مشتاقانه منتظر نظرات و سوالات شما عزیزان هستیم.

با پاسخ به سوال زیر در بخش ارسال نظرات،ما یکی از محصولات دانلودی کتاب هنر در تمدن اسلامی را به عنوان هدیه با احترام تقدیم و به ایمیل شما ارسال می کنیم.

سوال : تحولات مسجد تاریخانه دامغان به چه دوره های تاریخی مربوط می شود؟

[۱] به طور کلی به عناصری از مسجد که در جهت قبله ساخته می شوند،قِبلی می گویند مانند شبستان قبلی،محراب قبلی،دیوار سمت قبله(دیوار قبلی).

[۲] به طور کلی به عناصری از مسجد که در جهت قبله ساخته می شوند،قِبلی می گویند مانند شبستان قِبلی،محراب قِبلی،دیوار سمت قبله(دیوار قبلی).

[۳] در معماری ایرانی،در ردیف طاق ها به طاق میانی که بلند تر و شاخص تر است میانوار و به دهانه های کناری که کوتاه تر و مشابه یکدیگر اند،بَروار می گوییم.

[۴] فیلپوش یک نوع گوشه سازی(ترمبه) است که در زمان ساسانیان متداول بود.

[۵] دو ترمبه بدوی دیوار انتهایی شبستان مسجد جامع فهرج در زمره اولین تجارب ترمبه سازی برای ایجاد نیم گنبد و گنبد در مساجد ایران است.

[۶] بازسازی مسجد به کوشش حاج میرزا آقا عالمی دامغانی در ۱۳۱۶ ه.ش صورت گرفت.

[۱] آندره گدار طرح مسجد را “بدویِ نوع عربی” می داند اما از لحاظ فنون ساختمانی آن را مشابه آثار ساسانی می داند؛به طور مثال ستون های مسجد به شیوه آجرکاری خفته راسته ساخته شده اند و سطح آنها گچ اندود شده است که نمونه این شیوه ستون سازی در کاخ ساسانی در تپه حصار دامغان دیده شده است.

[۱]به الگوی شبستانی مسجد الگوی عربی یا ابومسلمی هم می گویند.

[۲]محراب اولیه مربوط به دوران آل بوییه است.