“دلیر باش در به کار گرفتن فهم خویش، این است شعار روشنگری. “امانوئل کانت.”

عصر روشنگری :

انسان اروپایی برای گذر از قرون وسطی و پاگذاشتن به دنیای جدید، از دورانی به نام عصر روشنگری عبور می کند. به عبارتی، تغییر و استحاله از شهر بارودار، کلیساهای جامع و کاخ های مجلل(قرون وسطی) به معماری مبتنی بر فناوری جدید،در عصر روشنگری اتفاق می افتد.

عصر روشنگری، دوران ارزشمند شدن خرد انسانی است که طی آن هنراشرافی باروک و روکوکو جای خود را به هنر طبقه میانه می دهد.

به طور کلی پیشرفت در علم، در زمینه های دیگر همچون اجتماع، سیاست، فلسفه و هنر و معماری تسرّی یافته و منجر به تغییرات بنیادینی می شود که ورود به عصر نوین را رقم می زند.

بنیان های علمی روشنگری :

عصر روشنگری با تغییر نگرش هایی در زمینه علمی به وجود آمد.به نظر می رسد نطفه علم و دنیای معاصر ما نتیجه فروپاشی این جهان بینی قرون وسطی است که اعتقاد داشت زمین مرکز عالم است.

 

 

ستاره شناس لهستانی، نیکلاس کوپرنیک بعد از قرن ها، ایده باستان شناس یونان باستان،آریستارخوس را دوباره زنده کرد. ایده وی این بود که زمین همراه با دیگر سیارات، به دور خورشید می چرخد. یوهانس کپلر ستاره شناس آلمانی مدلی از منظومه شمسی را ارائه داد که در آن سیارات در مسیری “بیضوی” به دور خورشید می چرخیدند.

 

 

 

 

 

 

 

 

تقریبا همزمان، گالیله برای مشاهده آسمان ابزار جدیدی به نام تلسکوپ را اختراع کرد. گالیله در فیزیک نیز انقلابی به پا کرد.

نظریه های گالیله فیزیک ارسطویی را زیرپا گذاشت . فیزیک ارسطویی در تلاش است “چیزها” را تشریح کند و به ریاضیات وابسته نیست، درحالیکه فیزیک گالیله درباره سنجش و اندازه گیری رویدادها(حرکت اجسام) بود. گفته مشهوری از گالیله وجود دارد که می گوید کتاب طبیعت به زبان ریاضیات نوشته شده است.

به این ترتیب جامعه اروپایی به این آگاهی رسید که هیچ رویدادی در دنیای مادی نیست که نتوان آن را سنجید. به تدریج آگاهی حاصل از کشفیات علمیِ اوایل قرن هفدهم به تمام بخش های جامعه اروپایی رسید.

روشنگری در سیاست و اجتماع:

اگر همه چیز این عالم قابل اندازه گیری و پیش بینی است و خداوند در طبیعت دخالت نمی کند، پس برخلاف نگاه قرون وسطی، او رویدادها و ساختارهای اجتماعی را از پیش تعیین نکرده است، بنابراین انسان ها آزاد آفریده شده اند. انسان ها آزاد و برابراند و مسئول انتخاب های خود. همین نگرش جدید راه را برای اعتراض و نقد به وضعیت موجود در ساختارهای جامعه اروپا باز می کند.

تغییر در ساختار علمی و اجتماعی جامعه به تدریج روشنگری هایی در سیاست به وجود می آورد که منجر به رویداد “انقلاب فرانسه” در ۱۷۸۹ و انقلاب امریکا می شود.

یکی از نتایج مهم روشنگری پایان دوران فئودالیسم است. فئودال، به زبان ساده ،زمین دارها و ثروتمندانی بودند که به خاطر سرمایه و قدرت شان نسبت به مردم عادی از مصونیت بیشتری در برابر قانون برخوردار بودند.

روشنگری در فلسفه :

روشنگری و تغییر در بنیان های فکری در عرصه فلسفه هم نمود یافت.پیرو ترویج شناخت انسان از عالم، شاخه فلسفی “شناخت شناسی” در این دوران، بیشترین توجهات را به خود جلب کرد. روشنگری، جنبشی فکری و نهضتی فرهنگی- اجتماعی –سیاسی است که ایمان به عقل، شناخت و پیشرفت بشری و مبارزه با هرگونه خرافه از محورهای اصلی آن محسوب می شود.

یکی از مهم ترین سرفصل های عصر روشنگری، شکل گیری “خرد” به معنی عام واژه است. با عطف به مفهوم خرد بود که نگرش علمی به جهان و توانایی آدمی در زمینه بهبود “بخشیدن و به کمال رسانیدن خویش و جامعه، جزئی از اهداف نهضت روشنگری شد.

در دیدگاه های اندیشمندان روشنگری، خرد را باید در راه مشاهده و تجربه پدیده ها کاربست و طبیعت چیزی نیست جز نیرویی که در ذات اشیاء وجود دارد و از این رو شایسته است که در سایه مشاهده، تجربه و آزمایش با معیار خرد، به رمز و راز آن پی برد و قوانین طبیعت را از درون آن استخراج نمود.

فیلسوف فرانسوی، رنه دکارت(۱۶۵۰-۱۵۹۶) اساسی ترین پیشرفت فلسفه قرن هفدهم را موجب شد.

دکارت و روشنگری :

نقش دکارت در پایه ریزی عصر روشنگری در اروپا انکارناپذیر است. دکارت ریاضی دان و فیلسوف فرانسوی قرن ۱۷ میلادی، علاقه زیادی به قطعیات داشت و به دنبال چیزی بود که نتوان در آن شک کرد و در این راه به وجود آدمی و نیروی تفکر و تعقل او رسید.

 

دکارت در نهایت به این نتیجه رسید که جهان عبارت است از دو جوهر مختلف : ماده و نفس؛ این تقسیم بندی طبیعت به دو ذات ماده و نفس یا عین و ذهن و یا مشاهده شونده و مشاهده کننده، بخش لاینفک جهان بینی فرد غربی شد که به دوآلیسم یا ثنویت دکارتی مشهور است.

دکارت پایه گذار خردگرایی در فلسفه بود و از زمان اوست که می توان گفت روشنگری نسبت به آدمی و نیروی تفکر و تعقلش، به صورت جدی مطرح شد؛ چرا که او معتقد بود با عقل می توان جهان را شناخت و داده های حسی ذاتا غیر قابل اتکاء و بیشتر مایه خطاست تا شناخت.

“دکارت معتقد بود با عقل می توان جهان را شناخت و داده های حسی ذاتا غیر قابل اتکاء و بیشتر مایه خطاست تا شناخت.”

روشنگری در معماری :

معماری این دوران بیانگر آزادی و اختیار انسان روشنفکر است.می توان گفت پیش درآمد عصر روشنگری، تضعیف نظام باروک است. در کتب معماری مختلف، برسر دوره تاریخی عصر روشنگری و سبک های آن، اختلاف نظرهایی دیده می شود.

دکتر امیربانی مسعود، در کتاب معماری غرب، نهضت روشنگری و نئوکلاسیسیزم را میراث رنسانس می داند و معتقد است این دوره با انقلاب انگلستان در ۱۶۸۸ شروع شد و با شکست فرانسه پس از انقلاب سال ۱۸۱۵ و آغاز گرایش کلی اروپا به رومانتی سیسم پایان می یابد.

برانکو میتروویچ نیز در کتاب فلسفه برای معماران، معتقد است رد ارزش های روشنگری که از اواخر قرن هجدهم در آلمان آغاز شده بود، رومانتی سیسم نامیده می شود.

هنر روشنگری و رومانتی سیسم :

بر خلاف دو کتاب مطرح شده، در کتاب “نظریه مدرنیته در معماری”، نوشته دکتر سعید حقیر و دکتر کامل نیا،عصر روشنگری نیمه سده هجدهم میلادی تا اواخر سده نوزدهم را دربر می گیرد.

 در این کتاب می خوانیم:

” اما باید برای مطالعه هنر روشنگری نیمه سده ۱۸ تا اواخر سده ۱۹ را در نظر گرفت و با یک دید کل نگر آن را مورد ارزیابی قرار داد. هنر روشنگری ریشه “نهضت هنر مدرن” در عصر حاضر است. به عبارت دیگر، عصر نوین در هنر، با آغاز “هنر روشنگری”، همزمان است.”

در مقاله کتاب نظریه مدرنتیه در معماری به معرفی بخش ها و فصول این کتاب و مختصری درباره آن پرداخته ایم.

در کتاب نظریه در معماری، نهضت رومانتی سیسم در ذیل عصر روشنگری قرار می گیرد و همچنین ساختارگرایی:

“در دوران روشنگری به صورت کلی ۲ جریان بزرگ فکری بر هنر مترتب بود :

• رومانتیتسم(سبک های احیایی) که زودتر ظهور کرد و یک سده دوام آورد.
• ساختارگرایی که به طور عمده در دو سبک رئالیسم و امپرسیونیسم نمود یافتند و مدتی کوتاه با جریان اول به صورت موازی طی طریق می کند.”

در ظاهر رومانتی سیسم با خصلت های“گرایش به طبیعی بودن” و “ارجحیت دادن احساس بر عقل”، ضد هنر روشنگری است، چنان که در این کتاب نیز می خوانیم :

“هرچند به نظر می رسد رمانتیسیسم را می توان به عنوان عکس العملی فلسفی و هنری در برابر شعار عصر روشنگری در خودمختاری انسان یعنی “حاکمیت خرد” دانست.اما این در واقع همان “دیالکتیک هگل “ است و می توان گفت ” هگل نیز با ارائه دو ایده خود یعنی “روح مطلق” و “جریان دیالکتیک”، تاثیر عظیمی بر کل هنر روشنگری گذاشت. به شکلی که تمام هنر روشنگری چیزی جز دیالکتیک هگل نیست“.

مکتب و تبلور فکر رنسانس، به هنر باروک که شکل بسیار جدیدی از هنر اشرافی و مطلق گرا بود می رسد. خود باروک نیز در روکوکو به اوج می رسد که در نهایت روشنگری و اندیشه های جدید به سقوط این پایگاه اشرافیت در میان طبقه متوسط مردم، منجر شد.

فساد طبقه اشراف موجب به وجود آمدن عکس العمل هایی جدید در برابر هنر باروک و روکوکو می شد. این مخالفت در ظاهر در قالب ۲ گرایش بروز می یابد که در حقیقت یکی هستند :

اول گرایش به “هیجان” و “طبیعت گرایی”،  که نمایندگان این گرایش روسو،ریچاردسون، هوگارث و گروز هستند.(رمانتیسم)

دوم گرایش به “خردگرایی” و “کلاسیک گرایی” به نمایندگی “وینکلمن”،”منگس و داوید.(نئوکلاسیسم)

به این ترتیب در کتاب نظریه مدرنیته در معماری، جنبش رومانتی سیسم و تمامی گرایش هایش(نئوکلاسیک، نئوگوتیک،نئوباروک…) و نیز رئالیسم و امپرسیونیسم، در ذیل هنر روشنگری قرار می گیرد.

“به عبارت ساده تر عصر روشنگری دوره ای گذار است که انسان اروپایی در گذر از قرون وسطی به عصر نوین آن را طی می کند. در این دوران گذار ما شاهد التقاط سبک های گوناگون در قالب رومانتی سیسم و نیز پایه ریزی ساختارگرایی در قالب رئالیسم و امپرسیونیسم هستیم.”

برای مشاهده خلاصه فصل اول کتاب نظریه مدرنیته در معماری کلیک کنید.