تحلیل جامع مقبره سامانیان،بخارا،ازبکستان،اواخر سده سوم ه.ق:

مقبره سامانیان که به اشتباه آن را مقبره امیر اسماعیل سامانی نامیده اند،اولین بنای گنبددار آرامگاهی دوره اسلامی و از قدیمی ترین و اولین مقابر در جهان اسلام است.این مقبره در اصل متعلق به پدر امیر اسماعیل سامانی است.

 بنا پلانی مکعبی شکل یا الگوی جهار طاقی گنبدین(جهار طاقی ساسانی) دارد.طول هر ضلع آن ۹ متر و ارتفاع پوشش گنبد نیم کره آن،چهار متر است؛که چهار گنبد کوچک(قبه) در چهار کنج دارد.

آرامگاه چهار نمای یکسان دارد که در وسط هر کدام،یک سر در تورفته با قوسی مجلل در قابی مستطیل شکل قرار دارد و هیج یک از این سردرها ازدیگری ساخص نیست.در چهارگوش بنا،ستون های استوانه ای توپری است که بخشی از آنها داخل دیوار است که به این نیم ستون ها پیلک گفته می شود.

به نظر می رسد اولین کاربرد طاق جناغی در معماری ایران در این مقبره یافت می شود که در سردر و در روزن های ردیف قطاربندی بالای مقبره موجود است.

گنبد اصلی مقبره ،مشابه برخی آثار ساسانیان (قلعه دختر،کاخ سروستان)نیم کره است و طریقه آجرچینی ان از نوع رگ چین است.است.شِنگه روی گنبد اصلی این احتمال را قوی می کند که گنبد دارای دو پوسته بوده که بخش خُوَد  آن از بین رفته و تنها آهیانه آن مانده است.در فضای داخلی که تزئینات آن با نمای بیرونی متفاوت است،یک گورآجری بر روی یک سکو قرار دارد.

مقبره سامانی و نمای داخلی آن از سه بخش تشکیل شده است؛مکعب پایه،گنبد و منطقه گذارِ میان مربع پایه و دایره گنبد.نمای مکعب پایه تا بالای سردر مشابه نمای بیرونی است(شامل آجرکاری و پتل ساسانی) و بعد از سردر تا نرسیده به منطقه گذار،شامل آجرکاری به اشکال هندسی مربع و لوزی است.

منطقه گذار(چپیره سازی)،همان بخش تبدیل مربع به دایره گنبد است که در این مقبره دو قسمتی است؛به این ترتیب که ابتدا مربع پایه به وسیله گوشه سازی سه کنج به هشت ضلعی تبدیل شده است و سپس بالای آن یک نوار دورتادورِ هشت ضلعی را به ۱۶ضلعی تبدیل کرده و در نهایت گنبد بر روی این نوار ۱۶ ضلعی قرار گرفته است.

به کارگیری گوشه سازی سه کنج (احتمالا برای اولین بار)و تبدیل مربع پایه به هشت گوش از مهم ترین ویژگی های مقبره سامانیان و از بزرگترین نوآوری ها در فنون ساخت گنبد در معماری اسلامی است.این درحالیست که گوشه سازی مقبره عرب آتا حدود صد سال بعد از مقبره سامانیان و در ۶۰ کیلومتری آن ساخته شده،از نوع پتکانه است.

در پیرامون گنبد،غلام گردشی وجود دارد که دورتادور بنا می چرخد و هیچ راه دسترسی به آن نیست و به نظر می رسد معمار عناصر مهار رانش گنبد از جمله گوشه سازی ها و کل منطقه گذار را در آن پنهان کرده است.

در داخل قوس های جناغی که در وسط هر ۸ضلعیِ داخل بنا به کار رفته،مشبک های آجری به صورت فَخرمَدین وجود دارد که بیشتر به منظور نورگیری به داخل بناست.نقوش آجری گیاهی نیز در فضای داخلی دیده می شوند(من جمله بر روی نوار ۱۶ ضلعیِ ناحیه انتقال).

در مجموع می توان گفت مقبره سامانیان دارای پلان مربعی متقارن با چهار سردر کاملا مشابه و تورفته و چهار نمای کاملا یک شکل است.به
این ترتیب می توان بیان کرد در این بنا سلسله مراتب ورود به فضا نداریم.هرچند امروزه تنها می توان از سردر شرقیِ بنا،به مقبره وارد شد.

تشابه فرم چهار طاقی گنبدی مقبره با آتشکده های ساسانی به حدی است که برخی این بنا را آتشکده ای ساسانی در هیئت اسلامی خوانده اند.از نمونه هایی از چهار طاقی هایی که در منطقه خراسان دیده شده است می توان به چهار طاقی گنبدین و آجری دارالاماره مرو که ابومسلم در سده دوم ساخت و نیز چهارطاقی که کاکون برای مدفن پدر خود،هارون الرشید بنا کرد.

منبع :کتاب مجموعه هنر در تمدن اسلامی،جلد اول، زیر نظر دکتر مهرداد قیومی.

در این مقاله سعی کردیم مقبره سامانیان را به صورت جامع و البته خلاصه و مفید،تحلیل کنیم. اگر از این نمونه تحلیل ها دوست دارید،حتما نظرات خودتون رو در بخش پایین (ارسال نظر) اعلام کنید تا ما مقالات بیشتری از این دست  تهیه و در اختیار شما عزیزان قرار دهیم.همچنین اگر سوالی در زمینه مقبره سامانیان و یا به طور کلی معماری ایران دارید می تونید در همین بخش برای ما بفرستید. مشتاقانه منتظر نظرات و سوالات شما عزیزان هستیم.

با پاسخ به سوال زیر در بخش ارسال نظرات،ما یکی از محصولات دانلودی کتاب هنر در تمدن اسلامی را به عنوان هدیه با احترام تقدیم و به ایمیل شما ارسال می کنیم.