در این مقاله پاسخ تشریحی سوالات کنکور دکتری معماری ۱۴۰۱ را آماده کرده ایم. یکی از منابعی که می تواند به ما در شناخت نسبت به جوّ سوالات کنکور دکتری معماری کمک کند، مرور و مطالعه پاسخ های سال های گذشته است.
پاسخ تشریحی سوالات کنکور دکتری معماری سال ۱۴۰۱ :
سوال۱) عام موارد از ویژگی های مقابر زیارتی بعد از سده ۷ هجری است، به جز :
- تنوع و تعدد فضاهای بازپف نیم باز و بسته
- استفاده از حیاط در سازمان دهی مجموعه
- تمرکز بر سطوح خارجی و کم توجهی به فضاهای داخلی
- اهمیت یافتن ارتباطات شهری و تقویت رابطه بافت و بنا
در این سوال اول دو نکته رو باید مشخص کنیم :
اول اینکه : مقابر زیارتی چه بناهایی هستند و چه ویژگی هایی دارند؟
دوم اینکه : مقابر زیارتیِ بعد از قرن هفتم چه ویژگی هایی دارند؟
بعد از قرن ۷ به بعد یعنی از دوره ایلخانان به بعد. نمونه مقابر زیارتی بعد از قرن ۷ هجری مقابری همچون شیخ صفی الدین اردبیلی، بایزید بسطامی و شیخ احمد جام.
منظور و مقصود گزینه ۴ این است که آیا این مقابر بعد از سده ۷ هجری، در دل شهر ساخته شده اند یا خیر؟
به طور مثال، مقبره امیر ارسلان جاذب و منار ایاز، درون بافت شهری نیست، در دل یک بیابان است. معمولا مقابر اولیه این ویژگی را داشتند که در قبرستان و بیرون از شهر ساخته می شدند.
از ویژگی های مقابر ایلخانی : فضای داخلی مهم، تزئینات فراوان، تظاهر بیرونی زیاد، قرار داشتن در مرکز شهر و اهمیت ورودی.
انواع مقبره در دور اسلامی :
ما دو الگوی مقبره سازی داریم :۱ ) مقابر گنبدخانه ای ۲) مقابر برجی
به عبارت دیگر در دوره اسلامی دو بنای مقبره هستند که برای بناهای بعدی الگو می شوند و این دو الگوی گنبدخانه ای و برجی را شکل می دهند.
- مقابر گنبدخانه ای : الگوی این مقابر،مقبره امیر اسماعیل سامانی(قرن سوم) است. ما تا قرن سوم، مقبره نداشتیم. مقبره حضرت علی(ع) و حضرت محمد(ص)، به عنوان مقابر مهم و قابل توجه نبودند. حدیث از پیامبر اکرم(ص) داریم که می فرماید مقبره من از کف زمین نباید بالاتر باشد.
- مقابر برجی : الگوی این نوع مقابر، مقبره گنبد قابوس است؛ مقبره وشمگیر در گنبد قابوس.
نکته۱ ) فکرهای نو در معماری اسلامی، مانند ورود رنگ، ابتدا در بناهایی غیر از مسجد، مثل مقبره، مدرسه و کاروانسرا آزمایش می شود و سپس به مسجد می رسد.(عموما ابتدا در مقبره امتحان می شد.)
به طور مثال ورود رنگ به معماری در دوره اسلامی : در گنبد سرخ مراغه قرن ۶ هجری است.
نکته۲ ) در روند معماری درباره مساجد، ما یک الگوی پایه به نام الگوی ۴ ایوانی داریم که در دوره های مختلف، با تغییراتی در آن، تکرار می شود. مثلا یک گنبده، ۲ گنبده و یا ۳ گنبده می شود. اما این الگوی پایه، تغییر نمی کند و فقط اضافه یا کم می شود.
اما در مورد مقابر اوج و حضیض های معماری، در این کاربری دیده می شود. به عبارت دیگر، اوج و حضیض هایی در روند مقابر داریم.
سوال : روند ظهور مقابر به چه شکل است ؟
- اولین دسته از مقابر، بناهای منفرد مستقل هستند. مانند مقبره امیر اسماهیل سامانی، گنبد قابوس،مقبره امیر ارسلان جاذب، برج رِسکِت.
- مقبره در ترکیب با کاربری های دیگر : این مقابر اولیه منفرد با کاربری های دیگر ترکیب می شوند و مجموعه های ترکیبی از بناهای مختلف با کاربری های مختلف،به همراه مقبره شکل می گیرد.
مانند مقبره بایزید بسطامی که شامل مقبره، ایوان، مسجد، خانقاه، گنبد سُراچِه، مدرسه و مسجد جامع است.
- بناهای مقبره ای وسیع با فضاهای زیاد که عمدتا در دوره ایلخانی و تیموری شکل می گیرند. مانند حرم امام رضا(ع) که یک مقبره با فضاهای بسیار مفصل و وسیع است. و یا مقبره شیخ احمد جام، ارسن بسطام.
- مقبره کوشکی : حیاط با باغ هایی با کوشک در میانه. مانند مقبره خواجه ابونصر پارسا.
به مقابر دسته اول(منفردی مستقل)، بناهای یادمانی هم گفته می شود. اصول بناهای یادمانی ما را به یاد کسی می اندازد.مانند مقبره امیر اسماعیل سامانی که به یاد او ساخته شده است. پس در بناهای یادمانی قرار نیست زیارت کنیم. یعنی غیر زیارتی اند. بناهای غیرزیارتی داخل مهم است یا بیرونِ بنا؟ بیرون بنا. به عبارتی، میل به فضای بیرونی در آنها وجود دارد.
اما مقابر دسته ۲ و ۳، زیارتی اند. در فضاهای زیارتی قرار است داخل فضا برویم و زیارت کنیم. پس میل به فضاهای درونی در انها وجود دارد. داخل مهم است.(اصولا غیر یادمانی اند)
بناهای زیارتی از دوره ایلخانی به بعد به وجود می آیند(بعد از سده ۷ )
به این ترتیب گزینه شماره ۳، گزینه صحیح است. چون مقابر بعد از سده ۷ هجری، مقابر زیارتی هستند که در آنها فضاهای داخلی مهم است.
قرن های دوره های اسلامی :
آل بویه : قرن ۴ و ۵ ایلخانی : ۷ و ۸
غزنوی : ۴-۶ تیموری : ۸ و ۹ و ۱۰
سلجوقی : ۵-۷ صفوی : ۱۰ و ۱۱ و ۱۲
خوارزمشاهیان : ۶ تا اوایل ۷ زندیه و افشاریه : اوایل ۱۲ تا اوایل ۱۳
قاجار : اواخر ۱۲ تا نیمه ۱۴
سوال ۲) تصویر زیر برش افقی یکی از مساجد ساخته شده در معماری اسلامی ایران است. تمام موارد درباره آن درست هستند به جز :
- قاجاری است.
- گنبدخانه دارد.
- متصل به بازار است.
- وضوخانه مستقل دارد.
در مساجد قاجاریِ اصفهان، مثل رحیم خان اصفهان، رُکن المُلک، گنبد بر روی ۴ ستون سنگی قرار می گیرد که موجب اتصال بین گنبدخان و شبستان می شود. اما مسجد حاج محمدجعفر آباده ای که مورد سوال قرار گرفته، برعکس این ویژگی را دارد. یعنی شبستان فقط ۴ ستون دارد و گنبدی ندارد.
سوال۳) تمام موارد، درباره تعدد شبستان ها در یک مسجد ایرانی درست هستند، به جز :
- نیاز به انعطاف و آزادی در کاربرد
- تناسب با شرایط اقلیمی در فصول مختلف
- نشانه ای بر روند گسترش بنا در دوره های مختلف
- تاثیرپذیری از ویژگی های بافت شهر ایرانی- اسلامی
سوال در یک کلام می پرسد چرا در مساجد ایرانی، شبستان زیاد داریم ؟منظور گزینه دو این است که چون فصل های مختلف داریم، شبستان های مساجد هم منطبق بر فصل ها هستند؟ ما در مسجد سپه سالار و شهید مطهری تهران، گنبدخانه و شبستان تابستانی داریم. حتی در برخی خانه ها مثل خانه لاری ها علاوه بر جبهه زمستان نشین و تابستان نشین، جبهه بهارنشین و پاییزنشین داریم. پس انطباق با شرایط اقلیمی می تواند یکی از دلایل تعداد زیاد شبستان باشد.
درباره گزینه ۳) ما مساجد زیادی داریم که در دوره های مختلف تاریخی تکمیل شده اند. نمونه مشهور آن مسجد جامع اصفهان است. بخش هایی از مسجد جامع همدان، در دوره پهلوی تکمیل شده و یا بخش هایی از مسجد جامع کرمان در دوره قاجاری ساخته شده است. پس این گزینه هم صحیح است.
گزینه ۴ می گوید شبستان از الگوی شهر ایرانی، تاثیر می پذیرد. این تاثیرپذیری از چه نوعی می تواند باشد؟ تاثیرپذیریِ معنایی؟ شکلی؟ کاربردی؟ وقتی سوال می پرسد از تاثیرپذیری از بافت شهر ایرانی، منظور تاثیرپذیری فرمی- هندسی است. حالا این سوال پیش میاد که هندسه شبستان چه شکلی است که از بافت شهر ایرانی اسلامی، تاثیر گرفته است؟ شبستان هندسه مشخصی ندارد،(شکل و اندازه مشخصی ندارد) پس نمی توانیم بگوییم متاثر از شهر ایرانی است.
شبستان : حاصل کنار هم نشستن ۴ تاقی ها، پیشینه آن به قبل از اسلام می رسد.فضایی مدوله، وسیع، دنج اما یکپارچه.
هر ۴ تاقی، به تنهایی فضایی مستقل است، اما وقتی در دل یک مجموعه قرار می گیرد، فضایی یکپارچه ایجاد می کند.
شبستان خودش هندسه مشخصی ندارد، اما باعث بولد شدن هندسه عناصر اطراف خود مثل ایوان می شود. شبستان به صورت یک فیلر، پرکننده ایوان هاست.
ویژگیِ دیگر شبستان این است که نورگیری یک طرفه دارد. کنار حیاط است اما نورش را از حیاط نمی گیرد. نورش از مرکز سقف است. اصولا شبستان فضای تاریکی است.
شبستان چون هندسه مشخصی ندارد، ورودی و خروجیِ تعریف نشده دارد. برعکس در ایوان که یا از مرکز وارد می شویم و یا از دو طرفِ کناره.
آیا شبستان به حیاط وابسته است ؟ اصلا و ابدا
ایوان به حیاط وابسته است. حیاط ماهیت و وجودیت می دهد به ایوان.
معمولا شبستان دورتادور صحن و می تواند بسیار دور از صحن هم باشد(مانند مسجد جامع کرمان)
شبستان در کابریِ مسجد تعریف می شود. مرکزیت و محوریت ندارد. در واقع مرکزها و محورهای زیادی دارد که نمی شود براش محور و مرکز تعریف کرد. پس سلسله مراتب ندارد. به یکباره با فضا مواجه می شویم و نمی توانیم یکباره ان فضا را درک کنیم.
در مساجد فیلرِ بین ایوان ها می شود : شبستان
در مدارس فیلرز بین ایوان ها می شود : حجره ها
سوال ۴) کدام مورد توضیح درست تری برای “قاب شدن قوس های برسازنده دهانه ها و تاق نماها” در نماهای خارجی و داخلیِ آثار معماری اسلامی ایران است؟
- امکان ساختن قوس های غیرباربرِ آویزان از قاب
- مهار رانش ناشی از قوس و جلوگیری از تغییر شکل آن.
- گرایش به نماسازی با استفاده از اشکال ساده و خالص
- تامین فضای کافی برای اجرای تزئین در حد فاصل قوس و قاب
سوال به زبان ساده می پرسد چرا دورِ قوس ها، قاب درست می کنند؟
اول باید بدانیم تاق نما یک عنصر تزئینی است و نه سازه ای.گزینه ۱ می گوید دلیل استفاده از تاق نماها این است که قوس ها را از قاب آویزان کنیم. یعنی از قاب، قوس های غیرباربر، آویزان کنیم. و این یعنی قاب، باربر است که می شود قوس ها را از آن آویزان کرد.یعنی قوس نیرو را از (عنصر بالایی) یا قاب می گیرد.درحالیکه ما می دانیم جهت حرکت همیشه رو به پایین است و عنصر بالایی(در اینجا قاب)، وزن عنصر پایینی را تحمل نمی کند.
گزینه یک در یک کلام می گوید قاب باربر است و می توانیم قوس ها را از آن آویزان کنیم. که گفتیم این از نظر سازه ای امکان ندارد.
گزینه ۲ ) آیا قاب ها باعث مهار رانش قوس می شوند؟ آن هم قابی که به صورت تاق نماست؟(تزئینی) قوس تاق نما اصلا رانش ندارد.
گزینه ۴) به خاطر اینکه بخواهند آنجا را تزئین کنند؟
دلیل اصلی استفاده از تاق نما، دور قوس این است که می خواهند از اشکال ساده استفاده کنند، حالا داخلش از تزئین هم استفاده می کنند.
نما : قوس های منحنی شکلِ نما، قاب های مستطیل شکل می گیرند و کنار هم می نشینند.
سوال : اگر دور قوس ها، قاب نکشیم نمای ما تبدیل به چه نمایی می شود؟ چه ویژگی دارد ؟ نما با قاب در مقایسه با نمای بدون قاب.
اگر قاب نباشد، قوس ها انسجام شکلی ندارند و نما مشوش می شود. با گذاشتن تاق نما دور قوس ها، ما متوجه کوچک و بزرگ شدن قوس ها نمی شویم.به عبارتی، قاب که دورتادور قوس قرار می گیرد : باعث می شود نما تعریف شود و فضاهای خالی را پوشش می دهد.
آیا این نماسازی( قاب سازی) ضرورت سازه ای است؟ خیر
کاربرد شکل های کامل هم در ترکیبات حیاط و هم در بیرون(برج ها و کوشک ها) دیده می شود.حجم در معماری دوره اسلامی، منفی است و نه مثبت؛ یعنی عمدتا چیزی از داخل حجم کم می شود(مثلا حیاط). اما در قالب بیرونی، استفاده از شکل های کامل را می بینیم.مثلا در ارسن بایزید بسطامی.
۵) در نگارش کتیبه های معماری از تمام اقلام نشان داده شده در تصویر استفاده می شود، به جز :
الف) خط کوفی است .چند نوع خط کوفی داریم ؟ خط کوفی تنوع زیاد دارد. از کجا بفهمیم خطی کوفی است ؟ در آن از خطوط مستقیم استفاده می شود. و الف لام ها در بالا با شکل های مختلف گره می خورند. شکل الف و لام ها مهم است. یک نوع ان کل می شود، یک نوع برگ می شود.
هر خطی یک دور دارد و یک سطح. دور یعنی حرکت دورانیِ قلم. سطح یعنی حرکت افقی قلم. در خط کوفی سطحش زیاد است.
ب) خط نستعلیق : دور خط زیاد و سطح خط هم زیاد است.
ج) خط ثلث : الف و لام کشیده دارد. کلمات در همدگیر می روند.
د) خط نَسخ : برای نامه نویسی استفاده می شود. ویژگی آن قرائت ساده و نبود ادغام در کلمات.
خط نسخ در کتبه ها استفاده نمی شود. این خط مخصوص کتابت و نوشتن نامه است.
خط کوفی تا قرن ۷ در کتیبه ها آشکار است.خط ثلث در کتیبه مدور زیر گنبدها . خط نستعلیق : عروس خط ها در معماری کمتر از بقیه خط ها استفاده می شود.
کتیبه باید خواندنش سخت باشد تا رمزآلود باشد. مانند حروف مقطعه در قران که برای همه قابل فهم نیست. خط نسخ رمزآلودگی ندارد.
به زودی پاسخ تشریحی بقیه سوالات در ادامه این مقاله قرار خواهد گرفت.
