معماری و فلسفه غرب :

درس گفتار اول : افلاطون و معماری

دکتر زارعی در کتاب آشنایی با معماری جهان  می گوید معماری یونان با سه عنصرِ ثابت انسان، طبیعت و عقل شناخته می شود، بعد از مطالعه این نوشتار، این جمله را بهتر و بیشتر درک خواهیم کرد.

در واقع اولین تمدن غربی که به انسان به عنوان موجودی متفکر، بها داده می شود، تمدن یونان است. در این تمدن ما شاهد جایگزینیِ فلسفه، تاریخ نویسی، علم، دموکراسی با تفکرات جادویی، افسانه ای و قدیمی هستیم.

همچنین، در جهان بینیِ انسان گرایِ یونان، انسان محور و مقیاس همه چیز است. یونانیان باور داشتند که عقل می تواند حقایق جهان را کشف کند.اوج شکوفاییِ هنر و معماریِ تمدن یونان در دوران کلاسیکِ این تمدن اتفاق می افتد که هدف هنر این دوره، دستیابی به کمالِ مطلوبِ زیبایی در صورت و معناست.

در این نوشتار به رابطه نظریات و اندیشه های فیلسوف بزرگ یونان، افلاطون با معماری این تمدن می پردازیم. به راستی تفکرات و اندیشه های افلاطون تا چه حد در معماری این تمدن، اثرگذار بوده است ؟

 

هستی شناسیِ افلاطون :

افلاطون با طرح نظریه عالم مُثُل خود، یعنی اعتقاد به فرم های جاودان، پایه گذارِ یک نظام فلسفیِ جدید شد، به نام هستی شناسی یا ontology.

هستی شناسی، بررسیِ حقیقتِ بودن، شدن و هستی است و یا به عبارتی مقوله وجود. به طور مثال، یک سوال هستی شناسانه در حیطه معماری این است که “یک اثر معماری چیست؟”

بنابراین اگر از منظر افلاطون به معماری نگاه کنیم، هنگامیکه یک معمار درباره طراحی معماری، فکر می کند، افکارش پیرامونِ فرم های جاودانِ ساختمان می چرخد. به این ترتیب، آثار معماری نیز درست مثل قضایای ریاضی، خلق نمی شوند،  بلکه کشف می شوند.

به همین ترتیب، یک اثر معماری همچون چیزها و پدیده های دیگر در این جهان، بایستی بازتابی از الگویِ نخستینِ جاودانِ افلاطونیِ خود، باشد.

مسئله خطای بصری در معماریِ یونان :

بحث خطای بصری، به طور کلی درباره این مسئله صحبت می کند که وقتی احجام یا ستون هایی که در یک دید پرسپکتیوی دورتر اند و بالطبع کوچکتر به نظر می رسند؛ آیا معمار باید در طراحی خود، این مسئله را در نظر بگیرد و به گونه ای طراحی کند که آن احجام یا ستون ها، در تناسبات و اندازه های خودشان دیده شوند یا خیر ؟

اگر از منظر افلاطونی به مسئله خطای دید نگاه کنیم، می توان این طور گفت که :

“اگر یک اثر معماری به مثابه بازتابی از الگوی نخستینِ جاودانِ افلاطونی خود به نظر می رسد، آن گاه جایی برای خطای دید، وجود نخواهد داشت. چرا که تناسبات ساختمان باید تا جایِ ممکن، مشابه الگوی نخستین اصلی باشد. و این یعنی افلاطون مسئله خطای دید را نمی پذیرد.”

“افلاطون با ایده خطای دید، آشنایی داشته و به شکلی تقریبا قابل پیش بینی، آن را رد کرده است. به عنوان مثال در دیالوگِ “سوفیستِ” خود، کار مجسمه سازان را نقد می کند. از این جهت که آنان در ساخت مجسمه های بزرگ، با بزرگ تر کردنِ تناسبات قسمت های بالایی مجسمه، سعی دارند اثر خود را با شرایط ادراکی ما، مطابقت دهند.”

دلیلی که افلاطون برای انتقاد خود می آورد این است که مجسمه سازان با این کار، از تناسبات صحیحِ اصلی، دور می شوند. از این گفته افلاطون، می توان نظر او را در مورد خطای بصری در معماری، استنباط کرد.

بنابراین می توان گفت دلیل اینکه معماران و طراحان یونانی به طور مثال ضخامت ستون های کناریِ معابد را بیشتر می گرفتند از نظریه مُثُل افلاطونی، نشات نگرفته است.

اما یک مثال واقعی در طول تاریخ داریم که عکس نگاه افلاطونی را دارد. و آن شخص کسی نیست جزء نظریه پردازِ معروفِ رومی به نام ویترویوس، که در رساله خود با عنوان ” ده کتاب در باب معماری“، مدعی شد خطای بصری، در وضعیت های متنوع طراحی یک معبد، ضروری است. به نظر او، ستون های گوشه ای معبد، چون در پرسپکتیو نازکتر از بقیه ستون ها دیده می شوند، باید کمی ضخیم تر ساخته شوند.

او به همین نحو فرمول هایی را برای ضخیم تر کردن تیرهای روی ستون های یونیک(اسپرها) می دهد، تا از کوچکتر به نظر آمدنشان جلوگیری کند. همچنین راه های زیادی را برای تطابق تناسبات یک ساختمان با شرایط ادراکیِ ما ارائه می دهد.

به عبارتی ویترویوس شرایط ادراکیِ ناظر را در نظر می گیرد و معتقد است به خاطر دید ناظر که احجام در پرسپکتیو را کوچکتر می بیند، این تناسبات و اندازه ها باید تصحیح گردند. و این گرایش انسان گرایی و توجه به انسان را در آن دوران، نشان می دهد.

می توان گفت در نظر گرفتن مسئله خطای دید در معماری یونان، می تواند ناشی از انسان گراییِ یونانیان باشد.به عبارت دیگر، در تفکر یونانی چون انسان مهم است و انسان در دید ناظر، ستون ها را کوچکتر می بیند، این اجزاء بایستی در طراحی تصحیح گردند؛ چرا که آدمی باید هر چیزی را در حد کمال خودش، کامل و بی عیب ببیند.

این مسئله در بررسی های باستان شناسانه قرن ۱۹ کشف می شود؛ باستان شناسان انحراف های متعدد عجیبی را از خطوط مستقیم و عمودی، در عناصر معابد یونانی کشف می کردند که اغلب یا کاملا مطابق و یا مشابه خطای دیدِ شرح داده شده توسط ویتروویوس بودند.

از جمله دلایلی که برای مسئله خطای دیدِ یونانیان می آورند این است که معابد یونان به این منظور طراحی شده بودند که از زوایای متعدد، ادراک واحدی ایجاد کنند؛ اما اگر به طور مثال یک ستون از یک زاویه تطابق بصری داشته باشد، از زوایای دیگر دچار خمیدگی است.

در واقع امروزه بسیاری از باستان شناسان، مسئله خطای دید در معابد یونانی را، به دلیل غیر علمی بودن، رد می کنند و به جای آن، از اصطلاح “پالایشِ” معماری یونانی استفاده می کنند.

 

پالادیو و افلاطون گرایی :

در دو دوره تاریخی، ما شاهد عقل گرایی و انسان گرایی هستیم. دوره اول تمدن یونان، دوره دوم دوره رنسانس که متاثر از مکتبِ فلسفیِ یونانیان است.

با بحث مطرح شده، به نظر می رسد بیشتر از آنکه نظریات فلسفیِ افلاطون در معماری یونانیان اثر گذاشته باشد، تاثیرات محسوس آن را تقریبا ۱۸۰۰ سال بعد، در دوره رنسانس و در آثار معمار مشهورِ این دوره، آندره پالادیو می بینیم.

“به عبارتی، آثار معمار ایتالیاییِ دوره رنسانس، پالادیو را می توان نمودی مناسب از کاربرد یکپارچه اصول فلسفیِ افلاطون در طراحی معماری، مثال زد.”

اتفاقا پالادیو رساله ای دارد تحت عنوانِ “چهار کتاب در باب معماری“، بیشتر تاریخ نگاران معتقدند که اغلبِ تصمیماتِ طراحیِ به خصوصِ وی را می توان تحت عنوان افلاطون گرایی، تبیین کرد.

اگر از فلسفه افلاطون به معماری نگاه کنیم، می توان گفت یک ساختمان(یا یک تولید مادّی)، بازتابی صرف از یک الگوی نخستینِ ایده آل است؛ هر چه این ساختمان، بازتاب دقیق تری از این الگوی نخستینِ اصیل، ارائه دهد، بهتر است. در این چارچوب، یک معمار، هیچ اثر معماری جدیدی را خلق یا ابداع نمی کند، بلکه وی در واقع فرم های معمارانه را کشف کرده و می کاود.

به همین نحو می توان کار پالادیو را به نوعی اکتشاف در یک شکل ساختمانیِ به خصوص(یعنی ویلا)، در طول چند دهه، توصیف کرد.

طراحی ویلاهای پالادیو اغلب فارغ از متن، بافت و یا زمینه است. به همین دلیل اغلب به مثابه “ذکرنمودهایی” مادّی از یک الگویِ نخستینِ ایده ال، تعبیر می شوند.

 

به عبارت دیگر، همان طور که یک قضیه ریاضی، همواره و در هر مکان و موقعیتی صحیح است، به همین نحو اگر یک طرح واقعا خوب باشد، پس برای هر سایتی مناسب است.

از طرح ویلاهای پالادیو، مانند ویلا روتوندا و همچنین طرح اغلب ساختمان های شهریِ او می توان اینگونه برداشت کرد که او کمالِ ساختمان را قربانیِ ملاحظاتِ مربوط به سایت می کرده است.

به طور مثال، ویلا روتوندا به لحاظ عملکردی، دچار نقص است. همچنین دو تا از سکوهای آن، قابل استفاده نیستند.

پالادیو نیز همچون افلاطون، هیچ گاه از خطای بصری، حمایت نکرد؛ برخلاف دیگر نظریه پردازانِ معماری دوره رنسانس.

اغلبِ نظریه پردازانِ معماری دوره رنسانس، در نوشته هایشان به چگونگیِ تناسب بندیِ نظام های کلاسیکِ معماری، می پرداختند؛ مشابه ویترویوس. اما از نوشته های پالادیو می توان این طور استنباط کرد که ساختمان ها فارغ از اینکه چگونه دریافت می شوند، خود باید تناسبات درستی داشته باشند.

او در نوشته هایش، نسبت های ویترویوسی را به میزانِ اندکی، اصلاح می کرد. به عبارتی، پالادیو، آثار معماری را منفک و جدا از چگونگی دریافتشان می داند.

به همین دلیل، او تقریبا هیچ گاه از پرسپکتیو در ارائه های معماری اش، استفاده نکرد و تصاویر افقیِ عناصر معماری را از جهات مختلف با هم ترکیب می کرد و شکل و تناسبات درست عناصر معماری را به تصویر می کشید.

بررسی تاثیر اندیشه و تفکرات افلاطون بر معماری یونان، در این مقاله خلاصه نخواهد شد و در مقاله ای دیگر از منظر و دریچه ای دیگر به تاثیرات افکار افلاطون بر معماری یونان خواهیم پرداخت.

منبع :

کتاب فلسفه برای معماری، برانکو ویتروویچ، ترجمه احسان حنیف.